Rudrayani Temple
Welcome!
Welcome to Rudrayani Temple, located in Ward No. 21, Khokana, in Lalitpur Metropolitan City.
Khokana is known for being the first village in Nepal to have electric lights and for its famous mustard oil. The special festivals, dances, and celebrations here, along with the Rudrayani and Sikali temples, make this place important for both religious and cultural reasons.
Rudrayani Temple
Renovated during the reign of Amar Malla, Rudrayani Temple is situated in the middle of Khokana village. This three-storied pagoda-style temple is about 43 feet tall from base to top and the temple’s wooden beams feature carvings of the eight mother goddesses, and the columns and beams are intricately decorated. This temple suffered significant damage during the earthquake of 2072 BS (2015 AD). So, reconstruction work has been started to preserve this temple in its original condition, but now the deities of Rudrayani temple have been seated on the Falcha which is in the temporary shelter. Daily worship here is performed by the eldest son of the village’s eldest person, known as the ‘De Thakali,’.
Inside the Rudrayani Temple, you can see statues of Rudrayani, Bhairav, Kumari, Ganesh, Brahma, Vishnu, Maheshwar, Karunamaya, Indrayani, Barahi, Kali, and Mahalakshmi. Outside, on the ground floor, there is a statue of Hanuman and images of Lord Ramachandra, Ajju Aji, and bulls on the walls. Nearby, there is an ancient Buddhist stupa, Rudreshwar Mahadev Temple, Krishna Pavilion, and a small four-sided pond called ‘De Pukhu,’ where various rituals and festivals are held. In front of Rudrayani Temple, musicians play traditional instruments daily for the goddess.
Gai Jatra
On the day of Gai Jatra, the deities from Rudrayani Temple are moved to the ground floor, bathed in holy water, and worshipped before being carried in a procession to Sikali field. After rituals at Sikali Temple, the statues are placed at Dhokasi in the evening, bathed again, and adorned with ornaments. Devotees then worship them, and sixteen young men carry the deities in a procession to Koelachhi’s Jitapur Mandap. After that, official pooja is accepted on behalf of the ward and devout devotees fast and circumambulate Rudrayani Devi 108 times, and lamps are lit in the front of the temple. After that, worship is also done according to the Vedic tantric method by the Rudrayani deities, and in the hall of the house in front of the Jitapur Mandap, a ritual is performed by the Devgans of the Panchatal Guthi with divine songs and instruments which is called ‘Bhush Thayagu’ of ‘Dhajya Jatra’. During this time, Khokana residents also perform rituals for their agricultural tools.
Thus Gaijatra and Sikali Jatra are performed twice a year by taking all the idols of Rudrayani temple outside the temple.
Twelve-Year Festival
Every twelve years, Rudrayani, Sikali, and Khadga Bhavani festivals are celebrated. All deities from Rudrayani Temple are kept in a cave for a month so that no one can see them. During that period devotees perform worship and sacrifice outside the temple. After this period, the twelve-year festival officially begins with processions and deity dances. After that, on the day of Kartik Purnima (full moon), the dances are performed in ‘Chwa: Khokana’ on Sunday or Thursday. After three days, a feast is hosted by the Rudrayani Guthi (community group) for each household in Khokana.
After a few weeks or months, the dances are performed in Patan and Kathmandu.
After that, three days after Yomari Punhi, this dance is performed at Bungmati. After dancing Bungmati, after a few weeks or months, this dance is performed at three places in Patan and Kathmandu with proper accompaniment. In Patan, this dance is performed to Taleju Bhawani at Main Chowk, to the King at Keshav Narayan Chowk, and all the people in Dabili in front of Bhimsen Temple. In Kathmandu, this dance is performed to the king at Main Chowk, to Taleju Bhawani at Taleju Bhawani Dabali, and all the people in front of the Kal Bhairab Dabali.
This festival, which is celebrated to bring peace, development, and good agricultural production, has its special significance.
Sikali Dance
Sikali Dance is one of the traditional dances of Khokana, performed twice a year. According to Hindu mythology, this dance celebrates the victory of Mahalakshmi over the demon Mahishasura. Another story is that Kumar (Lord Kartikeya), while riding his peacock, gets trapped in a forest, and Ganesh and Hanuman rescue him and take him back to their home where Mahadev and Parbati are. Thus, it is popular to say that this dance is also celebrated as a happy form of family reunion of the gods. The tradition of performing this dance twice a year in Khokana has continued till now.
Festivals
Many other festivals are celebrated at Rudrayani Temple. According to legend, a queen visited the Guthi (community group) field where she was not allowed to go and became sick and after that, she died. So, people believe that the ‘Salan farm’ where Guthi lived was given to Guthi.
Therefore, her memorial service is held every New Year. In the month of Falgun, a feast is held with rice collected from each household. During Ram Navami and Dashain, goats are sacrificed at the temple, and the meat is distributed to each household as a blessing.
Every year, during the Dussehra celebrations across the country, Khokana celebrates its original, cultural, and traditional Sikali Jatra grandly. Thus, the Sikali Jatra celebrated only in Khokana and the Sikali dance performed there have succeeded in giving an interesting glimpse of our original and traditional culture.
रुद्रायणी मन्दिर
नमस्कार!
ललितपूर महानगरपालिका वडा नं २१- खोकनामा अवस्थित रुद्रायणी मन्दिरमा हजुरहरुलाई स्वागत छ।
ललितपुर जिल्लामा अवस्थित, ऐतिहासिक खोकना गाउँलाई, नेपालमा पहिलो पटक बिजुली बत्ती बलेको गाउँ, साथ साथै तोरीका लागि नेपालकै सबैभन्दा प्रख्यात ठाउँका रुपमा पनि चिनिन्छ। यहाँ मनाइने विशेष जात्रा, नाच, चाडपर्व साथ साथै यहाँ अवस्थित रुद्रायणी मन्दिर र सिकाली मन्दिरले यस ठाउँलाई धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिकोणबाट समेत निकै महत्वपूर्ण तुल्याएको छ।
रुद्रायणी मन्दिर
अमर मल्लको पालामा जिर्णोद्वार गरिएको रुद्रायणी मन्दिर, खोकना चोकमा वस्तीहरुको बिचमा रहेको पाउन सकिन्छ। गजुरदेखी भुइँतल्लासम्म करिब ४३ फिट अग्लो, यो तीन तल्ले मन्दिर, कलात्मक प्यागोडा शैलीमा निर्माण गरिएको थियो। वि. सं. २०७२ सालको भूकम्पले धेरै क्षतिग्रस्त भएपछि, यस मन्दिरलाई पहिलाकै अवस्थामा सुरक्षित राख्न पुन: निर्माण कार्य सुरु गरिएको हुँदा हाललाई भने रुद्रायणी मन्दिरका देवी देवताहरुलाई बाज फल्चा माथि बिराजमान गराइएको छ। यहाँ दैनिक रुपमा ‘दे थकाली’ का (गाउँका सबैभन्दा जेष्ठ मानिस) जेठो छोरा अर्थात् पुजारीले नित्यपूजा गर्ने गर्दछन्। मन्दिरको टुँडालहरुमा अष्ट मातृका साथै मन्दिरका थाम र मेखहरुमा विभिन्न बुट्टाहरु कुँदिएको छ।
रुद्रायणी मन्दिरभित्र रुद्रायणी, भैरव, कुमारी, गणेश, ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर, करुणामय, इन्द्रायणी, बाराही, काली, महालक्ष्मी लगायतका देवी देवताहरुको मूर्ति देख्न सकिन्छ। यस बाहेक बाहिरपट्टि भुइँमा हनुमानको मूर्ति साथ साथै भित्तामा भगवान् रामचन्द्र, आजु अजी र साँढेहरुको प्रतिमा रहेको पाइन्छ। रुद्रायणी मन्दिर नजिकै चोएलाछिमा पुरानो बौद्धकालीन चैत्य, श्री रुद्रेश्वर महादेवको मन्दिर, कृष्ण पाटि साथै चतुर्भुज आकारको सानो ‘दे पुखु’ पोखरी रहेका छन्, जहाँ विभिन्न जात्रा र चाडपर्वका अवसरमा पूजा, अर्चना हुने गर्दछ। साथै, रुद्रायनी मन्दिर अगाडिको बाजा पाटिमा बसी रुद्रायनी देवीको लागि दैनिक नित्य बाजा बजाउने (बाजा थायागु) कार्य समेत गरिन्छ|
गाईजात्रा
गाई जात्राको दिनमा किपा मुग नाइकेहरुबाट रुद्रायणी मन्दिरका सबै देवी देवताहरुलाई विराजमान भएको स्थानबाट तल सारी, मन्दिरको भुइं तल्लामा भएको सिंहासनमा राखी विधिवत चोखो जल भएको घडाको पानीले स्नान गराई विधिवत पूजा गरी बोकी भक्तजनहरुको पूजाआजा सहित सिकाली चौरमा लागि सिकाली देवीको अगाढी बिराजमान गराइन्छ। सिकाली मन्दिरमा दिनभरी राखेर विधिवत पूजा सकिएपछि, मूर्तिहरुलाई ढोकासी भन्ने ठाउँमा राखिन्छ र साँझपख किपा मुगहरुबाट चोखो जल भएको घडाको पानीबाट स्नान गराई, देवताहरुको गरगहनाले सुसज्जित गरईसकेपछी भक्तजनहरुको पूजा चढाउने कार्य गरिन्छ र त्यसपछि सोह्र जवानहरुले बोकी खटलाई बाजागाजा सहित जातरा गरी कोएलाछिको जितापूर मण्डपभित्र खटसहित रुद्रायानी देवीदेवतालाई विराजमान गराइन्छ| तत्पश्चात्, वडाको तर्फबाट सरकारी पूजा ग्रहण गरिन्छ र श्रद्धालु भक्तजनहरुबाट व्रत बसी रुद्रायानी देवीको १०८ पटक परिक्रमा गर्ने कार्य समेत गरिन्छ र अगाडीपट्टी रहेको डबली र स्थानहरुमा दियो बाल्ने कार्य हुन्छ| त्यसपछि, रुद्रायानी देवगणहरुबाट वैदिक तान्त्रिक विधिअनुसार पूजा गर्ने कार्य समेत गरिन्छ, र जितापूर मण्डप अगाडी रहेको घरको दलानमा पन्चताल गुठीका देवगणहरुबाट विधिवत दैविक गान, बाजागाजा सहितको विधिवत कार्य गरिन्छ| उक्त पूजा कार्यलाई ‘ढज्या: जात्रा’को भुसँ थायागु भनिन्छ| उक्त समयमा खोकनाबासीहरुले आ-आफ्नो घरमा रहेको कृषि औजार लगायतको साधनहरुलाई थापना गरि पूजा गर्ने कार्य समेत गरिन्छ|
यसरी गाईजात्रा र सिकाली जात्रा गरि, वर्षको दुई पटक रुद्रायणी मन्दिरका सबै मूर्तिहरूलाई मन्दिर बाहिर निकालेर जात्रा गरिन्छ।
बाह्र वर्षको जात्रा
रुद्रायणी देवीको बाह्र वर्षको मेलामा- सिकाली, खड्ग भवानी, रुद्रायणी लगायतको जात्रा देखाइन्छ जसका लागि सर्वप्रथमत: रुद्रायणी मन्दिरका सबै देवी देवताहरुलाई कसैले पनि देख्न/हेर्न नमिल्ने गरि एक महिना गुफा राखिन्छ। त्यस अवधिमा भक्तजनहरुले भने मन्दिर बाहिर नै पूजा गर्ने, बलि दिने जस्ता कार्यहरु गर्दछन्। गुफा राख्ने कार्य सकिएपछि, बाह्र वर्षे मेला औपचारिक रुपमा सुरु हुन्छ। यस मेला अवधि भर खोकनामा जात्रा र देवी नाच प्रदर्शन गरिन्छ। त्यसपछि कार्तिक पूर्णिमाको दिनमा साहित हेरेर आइतबार वा बिहीबारको दिन ‘च्व:खोकना’मा देवी नाच देखाउने गरिन्छ। जसको तीन दिन पश्चात् भने खोकनाको घरैपिछे एक-एक जना बोलाएर रुद्रायणी गुठीको तर्फबाट भोज खुवाउने प्रचलन रहेको छ।
जसपछि, योमरी पुन्ही: को तीन दिनपछि बुङ्गमतिमा यो नाच देखाउन जाने प्रचलन रहेको छ। बुङ्गमतिमा नाच देखाइसकेपछि त्यसको केहि हप्ता वा महिनापछि उचित साहित जुराएर पाटन र काठमाडौँमा यो नाच तीन ठाउँमा देखाइन्छ। पाटनमा मुल चोकमा तलेजु भवानीलाई, केशव नारायण चोकमा राजालाई र भिमसेन मन्दिर अगाडि डबलीमा सारा प्रजालाई यो नाच देखाउने गरिन्छ भने काठमाडौँमा हनुमान ढोका अगाडि मुल चोकमा राजालाई, तलेजु भवानी डबलीमा तलेजु भवानीलाई र काल भैरव डबली अगाडि सारा प्रजालाई यो नाच देखाउने प्रचलन छ।
सबै ठाउँमा शान्ति होओस्, विकास होओस् र कृषि उत्पादन राम्रो होओस् भन्ने उद्देश्यले मनाइने यो जात्राको आफ्नै विशेष महत्व छ।
सिकाली नाच
खोकनाका विभिन्न मौलिक परम्परा र संस्कृति मध्ये ‘सिकाली नाच’ पनि एक हो। हिन्दु मिथकहरुलाई आधार बनाउँदा, देवगणहरुलाई दु:ख दिने महिषासुर दैत्यलाई महालक्ष्मीले वध गरेको खुसीयालीमा यो नाच देखाउने गरिन्छ। त्यस्तै, अर्को कथन अनुसार महादेवले गणेश र कुमारलाई सुमेरु परिक्रमा गरेर आउनुभन्दा, कुमार आफ्नो बहान मयुरलाई लिएर सुमेरु परिक्रमा गर्न निस्कन्छन् तर एउटा जङ्गलमा मयुर अड्किएको र राक्षसहरु आएर कुमारलाई सताउन थालेपछि गणेश र हनुमानले कुमारलाई उद्दार गरेर महादेव र पार्वती भएको ठाउँमा ल्याउँछन्। यसरी, देवताहरुको पारिवारिक मिलनको खुसीयाली स्वरुप पनि यो नाच मनाउन थालिएको हो भन्ने कथन प्रचलित छ। खोकनामा प्रत्येक वर्षको दुई पटक यो नाच देखाउने प्रचलन हालसम्म पनि रहिआएको छ।
चाडपर्वहरु
रुद्रायणी मन्दिरमा अरु थुप्रै चाडपर्वहरु पनि विशेष गरि मनाइन्छ। किम्बदन्ती अनुसार एकपटक यो ठाउँमा महारानीको सवारी भएर गुथी चलिरहेको ठाउँमा, जान नहुने भएको तर उनी त्यहाँ गएकोले बिरामी भएर स्वर्गबास भएको हुँदा त्यहाँ गुथी बसेको ‘सलन खेत’ गुथीलाई दिएको भन्ने किम्बदन्ती प्रचलित छ। जसकारण प्रत्येक नववर्षको दिन महारानीको सराद्दे गरिन्छ। त्यस्तै, फागुन महिनामा साहित जुराएर ‘देश भोज’ भनेर खोकनाका बासिन्दाहरुबाट दुई-दुई पाथिका दरले धान उठाएर भोज खुवाउने प्रचलन यहाँ रहेको छ। राम नवामी र दशैँको दिनमा भने मन्दिरमा बोकाको बलि दिने र त्यसको मासुलाई प्रसादको रुपमा प्रत्येक घर-घर गएर वितरण गर्ने गरिन्छ।
प्रत्येक वर्ष देशभरि दशैँको रौनक छाइरहेको समयमा, खोकना भने आफ्नै मौलिक, सांस्कृतिक र परम्परागत सिकाली जात्रालाई भव्य रुपमा मनाउन जुटिरहेको हुन्छ। यसरी, खोकनामा मात्र मनाइने सिकाली जात्रा र त्यहाँ देखाइने सिकाली नाचले हाम्रो मौलिक र परम्परागत संस्कृतिको रोचक चिनारी दिन सफल भएको छ।
