Hello! Welcome to Machhindranath Temple!
Bungamati
Bungamati, located in the southern part of Lalitpur district within the Kathmamdu Valley, falls under Ward No. 22 of Lalitpur Metropolitan City. This area was formerly located within Karyabinayak Municipality area. It is historically as well as religiously significant touristdestination. Bungamati is also considered as the religious and cultural epicenter of all the villages and cities within the valley. It is the place where devotees come together to conclude their annual religious and cultural events, occurring once a year and every twelve years.This is because it is the home to revered deity Lord Machhindranath whose Jatra is known by the world as the “Tallest and Longest festival of the world”. The main temple of Lord Aryavalokiteshwor Karunamaya Machhindranath is at the center of Bungamati. The wide roundabout (chowk) where the temple of Machhindranath is located, is known as Machhindra Bahal. The main entrance of Machhindra Bahal is on the northern side of the temple and the second entrance is on the southern side. Inside Machhindra Bahal, there are temples of Shree Hyagriv Bhairavnath, Manakamana Mai, and Srishtikanta Lokeshwor as well.
However, due to the theft of Lokeshwar’s idol from the temple, a statue of Shakyamuni Buddha has been installed in its place. In the Machhindra Bahal premises, you can also find many Buddhist stupas and chibahals. Likewise, inside this Bahal one can also find statues and representations of Mahankal, Gorakhnath, Hanuman, Nrityeshwar, Chwaskamana Mai, and Ganesh. There is also a Vihar established under the reign of King Narendra Dev within the Machhindranath Bahal complex which is also called Narendradev Sanskarit Amarawati Mahavihar.
Historical Background of Machhindranath
The famous deity Lord Rato Machhindranath, also known as Avalokiteshwor, Aryavalokiteshwor, Karunamaya, Bungadyo, Bungamalokeshwor, Padyamapani lokeshwor, and Virinchi Narayan, arrived in the Kathmandu Valley of Nepal Mandal in the year 3600 of the Kaligat Sambat calendar, which corresponds to 556 B.S. (613 A.D.). He was brought to Nepal Mandal to end a severe drought which lasted for 12 years in this region.
The story of Machhindranath is connected to the reign of Gunakamadev. King Gunakamadev’s daughter Gunalaxmi married a jackal because of the promise made by the king when Gunalaxmi was a child. After Gunalaxmi was married to Jackal, the courtiers of Gunakamadev went to see the bridegroom’s house, and as they reached their destination in the jungle, they discovered a large palace. Lord Narayana manifested himself in his real form, after changing from the jackal form, upon reaching the palace. Gunakamadev was pleased to learn about this miraculous revelation from his courtiers and eagerly anticipated seeing his son-in-law. Following that, Narayan requested Gunakamadev to make a wish. “Lord Narayan, despite the kingdom’s wealth and people’s hard labor, there was no paddy cultivation during the harvesting season, and if this continues, my people are likely to suffer from famine” Gunakamadev pleaded. “There will be enough harvest this year onwards” Narayan responded. “Your request will be granted.” But this year, when there was no rice in the paddy, Gunakamadev again went to his son-in-law and pleaded that there was no rice in the paddy.
Narayan suggested the king to bring Machhindranath to Nepal Mandal as the wish of placing rice in the paddy plant could only be granted by Lord Machhindranath as he is also known as the god of food crops who could place rice in the paddy plant. Unfortunately, Gunakamadev died while trying to discover more about Machhindranath. Following Gunakamadev’s death, his son, Narendra Dev, inherited the throne. A drought struck the Nepal Mandal since there had been no rainfall in Nepal Mandal for twelve years. In desperation, Narendra Dev was determined to carry out his father’s unfulfilled task of bringing Machhindranath to Nepal Mandal himself.
According to local myth, when Gorakhnath came to Nepal Mandal to ask for the alms, the local people failed to recognize him and didn’t give any alms to him, because of which he became angry and made a promise to not let it rain until his Guru arrives at Nepal Mandal. Thus, he took the Nava Nags with him and seated under them. It is believed that due to this vow, there was a twelve-year-long drought in the region.
The royal astrologers then told king Narendra Dev about Shantikar, and when the king came across him, Shantikar disclosed to him about his past life that he had sacrificed his child to Goddess Myapi Ajima on the day of achieving Asta Sidhhi Bidhya. It was then, that Narendra Dev learned about Shantikar’s son being reincarnated as Loknath, the 108th son of Yaksha King Shashi in Kamarup (Present day Indian Territory). These revelations filled Narendra Dev with a sense of purpose, and he decided to bring Machhindranath to Nepal Mandal. King Narendra Dev, along with Shantikar’s disciple Bandhudatta and a person named Lalit Jyapu, set out on a journey to find Machhindranath. While heading towards Kamarup, an old man was stopping their way. The king then said, “We are on our way to bring Loknath to Nepal Mandal. Why are you stopping us?”. Upon this question, the old man transformed into a gigantic Karkotak Nag in its colossal form trying to threaten the King. Then, the Tantrik Guru Bandhudatta, through his tantrik powers, altered Karkotak Nag’s appearance to a smaller form, gaining control over it and they took the Karkot Nag to Kamarup along with them.
After reaching Kamarup, first of all, Karkotak Nag, in its smallest form, was sent inside the Yaksha King’s palace in order to gather information about the palace, the king, their daily activities, the placement of things inside the palace, as well as the places where Lokanath plays. After Karkotak Nag revealed information about the palace, the King and his team started preparing the map of the palace and started making plans to enter inside the palace.
Even though, they pleased the Yaksha King Shashi and charmed the child Loknath to come with them, the queen Maya and the people of Kamarup refused to send Lokeshwor (Loknath) to Nepal Mandal which disappointed them. They faced great difficulty in bringing the child’s physical body, so the Tantrik Guru Bandhudatta came to Katuwal Daha and summoned Bhairabh, Yogambar as well as Astha Matrika Gan for eight days. With combined efforts of Bhairavs and Astha Matrika Gan, they were able to extract the life force of the child and place it inside a vessel (urn).
Legends associated with Machhindranath tells that Bhairavswere the ones who carried Machhindranath to Nepal Mandal. While bringing him to Nepal Mandal, they rested at this place at night and during the morning, Bhairav’s bahan (vehicle) dogs touched the ground and barked three times with “Bu.. Bu.. Bu” sound, signaling Bhairavs that it was morning and thus the Bhairavs disappeared leaving Loknath (Machhindranath) at this place i.e. at Bungamati. As the dogs barked with “Bu..Bu..Bu” sound, this place was named Bungamati. Later on, all the gods and goddess from Amarawati of heaven came to this place, to welcome Machhindranath. Thus, the legendary name of Bungamati is Amarapur, meaning that this is a village of heaven. Likewise, Machhindranth is also renowned as Bungadhyo (the god of Bungamati).
Story associated with Machhindranath’s placement
While bringing Machhindranath to Nepal Mandal, the people decided to rest at a place called Bugal, and while everyone was asleep, a shepherd hid that kalash (urn). After waking up, they looked for the urn and couldn’t find it anywhere. After which, they asked the herders if they had seen it, to which they replied, “If you promise to give us half, we will help you find it.” Eventually, the shepherds found that urn, and thus, as per the promise given to those herders, Machhindranath is kept at Bungamati for six months and at Patan for the remaining six months.
At a place called Bugal, which is connected with this story, Machhindranath is still worshiped once a year by following Tantrik rituals.
The beginning of the Mahajatra
As soon as Machchindranath reached the Bungamati region of Nepal Mandal – where the temple is now located, Gorakhnath went to greet his Guru Machhindranath. Immediately thereafter, upon Navanag’s liberation, it started raining after twelve years in this region. As the King, people and all the creatures were happy, to mark this happiness they started the Jatra (Shova Yatra) of Machhindranath. Likewise, Kanifatta yogis, disciples of Gorakhnath, have been offering rota (a kind of special traditional food) to Lord Machhindranath. Earlier, Rath Jatra used to be conducted from Bungamati to Patan every year. Due to certain circumstances, Narendra Dev’s son, Var Dev shifted his palace from Bhaktapur to Patan in 3623 of Kaligata Sambat Calendar. After which, he started the practice of conducting Rath Jatra from Bungamati to Patan only once in twelve years.
Practices and Traditions
After the arrival of Machhindranath in Nepal Mandal, King Narendra Dev initiated the construction of temples in Bungamati and Patan for the deity. He appointed individuals from the Shakya and Bajracharya communities as priests to worship Machhindranath regularly. The priests are responsible for daily worship, festivals, and the organization of grand processions (Jatras) in a systematic manner. This tradition was established to ensure the continuous worship and celebration of Lord Machhindranath. The priests who used to perform daily worship were relocated from Kathmandu to Bungamati, and arrangements were made for their residence. Even today, they continue to perform daily worship, festivals, and processions for Machchindranath. The chariot festival (Rath Jatra) begins from the day of Baisakh Sukla Pratipada. For that, on the night of Aaunshi (new moon), a group including Machhindranath’s Priests, Puret, Malini and Suwal go to Katuwal Daha to bring Machhindranath and, through tantrik rituals, they symbolically consecrate the life force of Machhindranath into a Kalash (urn).
Then, following the orders of the royal representative coming from Bhaktapur, they begin the chariot procession (Rath Jatra) in Pulchowk. On the day of Akshaya Tritiya, after donating cow (Gaudaan) on the day of Chaturthi Tithi, the chariot is pulled to Gabahal and symbolically, Tantrik Bandhudatta is made to celebrate the Jatra at Gabahal. After which the chariot is pulled and taken to Mangalbazar near a location where there used to be Hakha Khusi (river). Since it was believed that the river should not be crossed during the night, thus the chariot is placed at Mangalbazar and Siddhinarsingha Malla is worshiped. After which, the chariot is taken to ‘Sundhara’. The chariot is then kept at Sundhara, and symbolically the then king of Bhaktapur, Narendra Dev is made to celebrate the Jatra. On the same evening, the chariot is pulled from Sundhara through Bokubahal towards Tangal and it is taken to Lagankhel, where there is a temple of Machhindranath’s mother. After the chariot is taken to Lagankhel and after circumambulating the “Maa Sima” (mother of Machhindranath)once, Kumari of Patan is brought in this Jatra. Then, the Mahabali Puja is performed the next day. Likewise, after the “Mahabali Puja”, the Nariwal Khasalne Jatra (Coconut drop festival) is held for the family of Lalit Jyapu. On the next day, the ‘Yaka Misa Puja’ is performed, in which women pull the chariot to Thattitol, where all the single women celebrate this Jatra. In this way, after the chariot reaches the Chaubato (the conjuction of four roads) of Thattitol, Machhindranath’s astrologers sit on the Sohrakhutte Pati of Mangalbazar on the first or second Thursday to determine the auspicious day for Dakshinagaman of Machhindranath i.e. determining the day for taking Machhindranath from Patan to Bungamati.
Eight days after determining the saahit (auspicious time), offerings are made in Harisiddhi, and four days prior to this, a tradition of offering Prasad to the Yaka Misa of Kirtpur is also prevalent. After delivering the Prasad, there is a tradition where people of Kirtipur come to pull the chariot from Thattitol to Jawalakhel.
As per the right date and time determined by astrologers, the chariot is then pulled to Jawalakhel, which is also called Jawalaya. On that day, it is customary for the Guthi Sansthan to show the bhoto with the order from the head of state. There is a separate story related to the commencement of “Bhoto Jatra”. A day prior to the Bhoto Jatra, Chausashti Yoginis are summoned to see if there is any disturbance during the Jatra, which is also called Naki Khayagu. After displaying the bhoto, Machhindranath Jatra concludes in a formal manner. Following this, Machhindranath is taken to Bungamati and is enshrined there. After Machhindranath is enshrined at Bungamati, people from all over the valley come to see how Machhindranath is kept. Due to this reason, there is a grand fair at Bungamati on the fourth day of Rath Jatra which is also called Bichar Puja.
The worships and jatras connected with Machhindranath have succeeded in giving a beautiful reflection of our culture, as it has been magnificently integrated with the original culture and tradition of this place. Due to the collaborative efforts of people from different communities, the Machhindranath Jatra continued to be a successful celebration, showcasing the beauty of our culture.
References
Paneju Sangh, Bungamati
मच्छिन्द्रनाथ मन्दिर
प्रारम्भ
ॐ नम श्री आर्याबलोकितेस्वराय, बोधिसत्वाय, महासत्वाय महाकारुणीकाय, लोकनांथाय
षटक्षरी मन्त्र
ॐ मणी पद्मे हुं, ॐ मणी पद्मे हुं, ॐ मणी पद्मे हुं, ॐ मणी पद्मे हुं, ॐ मणी पद्मे हुं, ॐ मणी पद्मे हुं, ॐ मणी पद्मे हुं
धारणी:
ॐ नम ः रत्न त्रयाय ।। ॐ नमो भगवते मदार्याबलोकितेस्वराय वोधिसत्वाय,महासत्वाय महाकारुणीकाय तद्यथां ।। ॐ भर भर संभर संभर पद्यमबिभूसिताय, भूजधराय पद्यमपाणी लोकेस्वर ॐ आ ः हुं फट् स्वाहा ।।
भुमिका
बुङ्गमति, तात्कालिन नेपाल मण्डल भित्रका ३ वटा शहर कान्तीपुर, ललितपुर र भक्तपुर मध्ये दोस्रो ठुलो शहर ललितपुर जिल्लाको दक्षिण भेगमा पर्ने साविक बुङ्गमति गा.वि.स बाट कार्यविनायक नगरपालिका हुँदै ललितपुर महानगरपालिकाको २२ नं वडामा पर्ने ऐतिहासिक तथा धार्मिक महत्व बोकेको पर्यटकिय स्थल हो । यस ठाउँ उपत्यकाभित्र रहेको सबै गाउँ र शहरको उद्गम धार्मिक स्थल हो । जहाँ आ-आफनो गाउँ तथा शहरको धार्मिक तथा सांस्कृतिक गतिविधिको समापन गर्न वर्षको एक पटक र बाह्र वर्षको एक पटक भक्तजन आउने गर्दछन् । यसरी आउनुको कारण हो भगवान् आर्यावलोकितेस्वर, करुणामय, मच्छिन्द्रनाथ विराजमान हुनु, जसको जात्रालाई विश्वले संसारको सबैभन्दा अग्लो र लामो जात्रा भनेर चिन्दछ। भगवान् अवलोकितेस्वर, करुणमयको मन्दिर बुङ्गमतिको केन्द्रमा पर्दछ । मच्छिन्द्रनाथको मन्दिर रहेको फराकिलो चोकलाई मच्छिन्द्र बहाल भनिन्छ । उक्त बहालको मुख्य प्रवेश द्धार मन्दिरको उत्तरतिर रहेको छ भने दोस्रो द्धार दक्षिण तिर रहेको छ। मच्छिन्द्र बहाल भित्र श्री ह्यगृव भैरवनाथ, मनकामना माई र सृष्टिकान्त लोकेश्वरको मन्दिर पनि रहेको छ । तर उक्त मन्दिरमा लोकेश्वरको मूर्ति चोरी भएकोले शाक्यमुनि बुद्धको मूर्ति प्रतिस्थापन गरेको पाईन्छ भने मच्छिन्द्र बहाल परिसरमा महांकाल, गोरखनाथ, हनुमान, नृतेस्वर, छ्वासकामना माई, गणेश लगायत धेरै बौद्ध स्तुपा र चिबहालहरु छन् । राजा नरेन्द्र देवको पालमा बनेको विहार भएकोले मच्छिन्द्र बहाललाई नरेन्द्रदेव संस्कारित अमरावति महाविहार पनि भनिन्छ ।
मच्छिन्द्रनाथको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि
अवलोकितेस्वर, आर्यावलोकिेतेश्वर, करुणामय, बुंगद्यो, बुंगमलोकेश्वर, पद्यमपाणीलोकेश्वर, विरिञ्चीनारायणको नामले प्रसिद्ध भगवान् श्री रातो मच्छिन्द्रनाथलाई कलिगत सम्बत् ३६०० वि.सं ५५६ अर्थात १५२४ वर्ष अघि नेपाल मण्डलमा १२ वर्ष सम्म पानी नपरेको कारण राज ज्योतिषहरुको सल्लाह अनुसार गोरखनाथलाई नेपाल मण्डलबासीले भिक्षा नदिएको झोंकमा रिसले चुर भई नवनागलाई बहस लिई आसन बनाई मन शान्तीको लागि तप ध्यान बसेकोले पानी नपरेको र उहाँलाई ध्यानबाट उठाउन उहाँको गुरु लोकनाथ श्री मच्छिन्द्रनाथलाई नेपालमा आगमन गराउन सकेमा गोरखनाथ आफ्नो गुरुलाई दर्शन गर्न जाने र नव नाग स्वतन्त्र भएपछि मात्र पानी पर्छ भन्ने थाहा भएपछि राजा नरेन्द्र देव कान्तीपुरका प्रसिद्ध तान्त्रीक गुरु शान्तीकराचार्यसँग लोकनाथ श्री मच्छिन्द्रनाथ कहाँ , कता हुनुहुन्छ ? कसरी ल्याउन सकिन्छ भनि सल्लाह गर्न स्वयम्भुको शान्तीपुर गुफामा जानुभयो । तान्त्रीक गुरु शान्तीकराचार्यको अनुसार आफुले योगाम्बर म्हयपि अजिमां बाट अष्ट योगसिद्धी प्राप्त गर्ने क्रममा आफ्नो एक्लो छोराको बलिदान गरेको र उक्त बालक आफ्नो छोरा नभई कामुनी देशमा दुर्भिक्ष निवारणको लागि यक्षराजाको कुलमा १०८ औँ पुत्रको रुपमा लोक कल्याणको लागि लोकनाथ भएर जन्मिने र आफ्नो जीवनकालमा नै छोराको दर्शन गर्न पाउने आकाशवाणी भएको तथ्य बताएकोले सो कहानीलाई आधार मानी लोकनाथलाई नेपाल मण्डल ल्याउन राजा नरेन्द्र देवलाई सघाउन आफ्नो शिष्य तान्त्रिक बन्धुदत्तलाई शान्तीकराचार्यले अह्राउँछन् र ललितपुरका रथचक्र किसानलाई भरियाको रुपमा सहयोगी बनाई कामुनी क्षेत्रतर्फ उनीहरु प्रस्थान गर्दछन्। बाटोमा अजनवीको रुपमा बाधक भएर बाटो छेक्न बसेकालाई बाटोबाट हट्न राजाले भन्दा नहटेपछि लात हान्ने प्रयास गर्दा अजनवी विशाल काय भएको अजगरको रुपमा प्रकट भई हमलावर भएर आफनो परिचय सहित उक्त बाटो भएर जाने अनुमति नदिने भनेपछि तान्त्रिकले नम्र वचनले राजाको गल्तीमा आफुले क्षमा मागी कर्कोटकको विशाल कायको दर्शन गर्न पाएकोमा आफू भाग्यमानी भएको र शुष्म रुपको पनि दर्शन गर्न आज्ञा गरेपछि, कर्कोटक नाग केश जस्तो सानो रुपमा परिर्वतन भएको अवसरमा टपक्क टिपेर बट्टामा बन्द गरी नियन्त्रणमा लिई तान्त्रिकको निगरानीमा बस्ने वाचा गराई आफुहरु संगै आफ्नो गन्तव्य कामरुप क्षेत्रमा लगेर एउटा शक्ति पिठमा बसि योजना बनाई कर्कोटक नागलाई यक्ष राजाको दरवारको बस्तुस्थितिको जानकारी लिन प्रयोग गरे। साथै राजालाई खुसी बनाउने र बालक लोकनाथलाई उनीहरुको पछिपछि आउन मन लाग्ने बनाउन मोहनी लगाउने समेत काम गरे र राजालाई बालक लोकनाथलाई उनीहरुसित पठाउन समेत राजी गराई सकेपछि पनि रानी माया र कामरुपी जनता नमानेकोले, विभिन्न तन्त्र साधना प्रयोग गर्दा पनि बालकलाई लिएर आउँदा पनि बल प्रयोग गरी खोसेर लाने गरेकोले निराश भएर क्वदुवा (कटुवाल दह) मा बसेर बालकको भौतिक शरीरलाई ल्याउन अति कष्ट ब्यहोर्नु परेकोले ८ दिन सम्म योग ध्यान साधना गरेर अष्ट मातृका देवी, योगाम्बर, भैरव गणलाई आव्हान गरी बालक लोकनाथको प्राणलाई भमराको रुपमा कलशमा प्रवेश गराई भैरवहरुलाई बोकाएर ल्याउदै गर्दा बुङ्गमतिमा पुगेपछि ह्यगृव भैरवको बहान कुकूरले भू स्पर्श गरी बंू………गरी आवाज निकालेर कराएपछि प्रभातकालको संकेत पाई भैरवहरु अलप भएर गए। त्यसपछि स्वर्गको अमरापुरीबाट ३३ कोटी देवताहरुले पुष्प वृष्टि लावालस्करले स्वागत गरेको यस ठाउँको नाम बुङ्गमति, अमरापुर रहन गएको भन्ने गरिन्छ। तर्सथ मच्छिन्द्रनाथ बुंङ्गद्यो, बुंगमलोकेश्वरको नामले पनि प्रसिद्ध हुनुहुन्छ ।
मच्छिन्द्रनाथको कथा गुणकामदेवको राज्य भएको सन्दर्भसँग जोडिन पुग्छ । राजा गुणकामदेवकी छोरी गुणलक्ष्मीको विवाह सेतो स्यालसँग भएको र जन्ती भारदारहरु गुणलक्ष्मीलाई पुर्याउन जाँदा त स्यालबाट आफ्नो वास्तविक रुपमा भगवान् नारायण प्रकट भएको कुरा भारदारहरुबाट सुनेर गुणकामदेव खुसी भए । त्यसपछि गुणकामदेवलाई पनि ज्वाईं भेट्ने रहर भयो र दरबारमा जाँदा नारायणले गुणकामदेवलाई केहि वर माग्नु भनि आग्रह गरे । त्यसपछि गुणकामदेवले आफ्नो राज्यमा सबै कुरा भएको तर जनताहरुले जति दुःख गरेता पनि कहिल्यै पनि धानभित्र चामल नहुने भने पछि धानभित्र चामल राखिदिनु भनेर बिन्ति गर्दा नारायणले तथास्तु भनेर वरदान दिए । तर यसपाली पनि धानभित्र चामल नभएपछि गुणकामदेवले फेरी आफ्ना ज्वाईलाई गएर धानभित्र चामल नभएको कुरा निवेदन गरे ।
नारायणले धान फलाउने जिम्मा मात्र आफ्नो भएको तर धानभित्र चामल राखिदिने काम भने मच्छिन्द्रनाथको हो भन्दै मच्छिन्द्रनाथलाई नेपाल मण्डलमा ल्याउनु भन्ने सल्लाह दिनुभयो । तर मच्छिन्द्रनाथको बारेमा खोजी गर्दा गर्दै गुणकामदेवको मृत्यु भयो । त्यसपछि उहाँकै छोरो नरेन्द्रदेवले राज्य संचालन गरे । बाह्र वर्षसम्म पानी नपरेर अनिष्ट भयो भनेर बुवाले पूरा गर्न नसकेको काम आफू पूरा गर्छु भनी नरेन्द्रदेव लागि परे ।
मच्छिन्द्रनाथलाई छ महिना बुगल र छ महिना पाटन राख्नुपर्ने कथावस्तु
मच्छिन्द्रनाथलाई नेपाल मण्डल भित्रयाई सकेपछि बुगल भन्ने ठाउँमा एकछिन विश्राम गराएर थकान मेट्ने क्रममा, सबै निद्रामा परेको बेला एकजना गोठालोले मच्छिन्द्रनाथ ल्याएको कलशलाई लुकाइदिए । बिउँझदा देवता भएको कलश सबैतिर खोजि भयो तर कतै फेला पार्न नसकेपछि ती गोठालोहरुले हामीलाई आधा दिने हो भने मात्र हराएको सामान खोजी दिन सहयोग गर्छु भनि सत्य कवुल गर्छन् र सत्य कुरा कवुल भैसकेपछि त्यही अनुसार आधा दिने भनेको तर कलश दिन नमिल्ने भएकोले बाह्र महिनामा छ महिना मच्छिन्द्रनाथलाई बुङ्गमतिमा राख्ने भनेर वचन दिई सकेपछि उनीहरुले कलश खोजी दिएको भन्ने भनाई रहेको छ । उक्त कथावस्तुसंग जोडिएको बुगल भन्ने ठाउँमा अहिले पनि वर्षको एक पटक मच्छिन्द्रनाथको पूजारीहरुले तान्त्रिक विधिबाट पूजा गर्दै आएका छन्।
प्राचिन किम्बदन्ती
राजा गुणकामदेवको पालामा नेपाल मण्डलमा बाह्र वर्षसम्म अनावृष्टि भएको थियो, जसको कारण प्राणी जगत मारमा परेको कारण राजाले पानी पार्ने उपायहरुको खोजी गर्दा गर्दै उहाँको निधन भयो र उहाँका छोरा नरेन्द्र देवले राज ज्योतिषीहरुको सल्लाह अनुसार सहकालका देवता लोकनाथ कामरुपमा जन्म लिएर त्यहाँको अभाव निवारण गरेको कुरा जानकारीमा आएपछि, उहाँलाई नेपाल मण्डलमा ल्याउने योजना बनाउन थालियो।
सुखद क्षण र महाजात्राको प्रारम्भ
मच्छिन्द्रनाथले नेपाल मण्डलको बुङ्गमति क्षेत्र- हाल मन्दिर रहेको स्थानमा पुग्ना साथ गोरखनाथले आफ्नो गुरु मच्छिन्द्रनाथलाई दर्शन गरे लगत्तै नवनाग स्वतन्त्र भई पानी पर्न थाल्यो र राजा महाराजादेखि जगत प्राणी सबै हर्षित भई खुसीयाली स्वरुप श्री मच्छिन्द्रनाथको शोभा यात्रा प्रारम्भ भयो। शोभा यात्राको क्रममा पाटनको ईतिटोलमा पुगेपछि गुरु र राजाको बिच मच्छिन्द्रनाथलाई प्रतिस्थापन गर्ने विषयमा विवाद सिर्जना भयो। दुवैको स्वार्थ परित्याग गरि भगवान् तेरो मेरो नभै सबैको हुन् भनी ललित सहित राजा र तान्त्रिक भगवानको पाउमा लिन हुनु भयो। त्यसैले भक्तजनहरु भगवानको मुखाकृतिको नभई मच्छिन्द्रनाथको पाउ दर्शन गर्न अनुरोध गर्दछन्। गोरखनाथका शिष्य कनीफ़त्ता योगीहरुले भगवान् मच्छिन्द्रनाथलाई रोठ चढाउँदै आएका छन्। पहिले पहिले भने वर्षेनी बुङ्गमति देखि पाटनको रथ यात्रा संचालन हुँदै आएको थियो। समय, काल र परिस्थितिको कारण नरेन्द्रदेवका पुत्र वरदेवले कलिगत सम्बत ३६२३ मा भक्तपुरबाट पाटनमा आफ्नो दरबार सारिसकेपछि उहाँले बाह्र वर्षको एक पटक मात्र बुङ्गमतिबाट पाटनको रथ यात्रा गर्ने प्रचलन सुरु गर्नुभयो।
परम्परा
मच्छिन्द्रनाथलाई नेपाल आगमन गराइसकेपछि राजा नरेन्द्र देवले बुङ्गमति र पाटनमा मन्दिर निर्माण गरि मच्छिन्द्रनाथको नित्य पूजा गर्नको लागि शाक्य र बज्राचार्य थरका व्यक्तिहरुलाई पूजारीको रुपमा नियुक्ति गरि अभिछिन्न रुपमा नित्यपूजा, पर्व र जात्रा संचालनका लागि व्यवस्था गर्नुभएको थियो। उक्त नित्य पुजा गर्ने पुजारीहरुलाई काठमाण्डौबाट स्तानान्तरण गरि बुङ्गमतिमा बसोबासको व्यवस्था गरिएको थियो। अहिले पनि निजहरुले नै नित्यपुजा, मच्छिन्द्रनाथको कर्मकाण्डको पर्व र जात्राको पुजाहरु गर्दै आएका छन्। रथ जात्रा प्रत्येक वैशाख शुल्क प्रतिपदाको दिनदेखि आरम्भ हुन्छ। त्यसका लागि औंशीको रात मच्छिन्द्रनाथलाई लिन मच्छिन्द्रनाथका पुजारी, पुरेत, मलिनी, सुवाल सहितको टोली कटुवाल दहमा गई तान्त्रिक विधिबाट कलशमा प्राण प्रतिष्ठा गराई रथारोहणका लागि कलशबाट जलाभिषेक गराई नरेन्द्रदेवका प्रतिनिधिका रुपमा भक्तपुरबाट आउने राज प्रतिनिधिको आदेश लिई पुल्चोकमा लगि रथारोहण गराइन्छ र अक्षय तृतीयाका दिन गौदान गरि चतुर्थी तिथिको दिनमा रथ तानेर गावहाल पुर्याइन्छ र प्रतिकात्मक रुपमा तान्त्रिक बन्धुदत्तलाई गावहाल जात्रा मनाउन लगाइन्छ। जसपश्चात् रथलाई तानेर मंगलबजार पुर्याइन्छ। तत्कालीन् समयमा मंगलबजारमा एउटा खोला भएको वर्णन पाइन्छ, तसर्थ राती खोला नाघ्न नहुने भएकाले मंगलबजारमा रोकी राजा सिद्धिनरसिंहको पुजा ग्रहण गरि सुन्धारा पुर्याइन्छ र सुन्धारामा रथलाई एक रात राखी प्रतिकात्मक रुपमा राजा नरेन्द्र देवलाई जात्रा मनाउन लगाइन्छ।
सोहि दिन सुन्धाराबाट रथ तानेर लगनखेल पुर्याई ‘मा सिमा’ (दुलं अजिमा) लाई एक फन्को लगाई भोलिपल्ट महाबली पुजा गर्न मच्छिन्द्रनाथका पुजारीहरुलाई ह्यगृव भैरव मन्दिर, स्वयम्भुको वायुपुर, ‘दुलं अजिमा’ (लगनखेल) र कटुवाल दह (योगाम्बर)मा खटाइन्छ र सबै पुजारी लगनखेलमा आइसकेपछि महाबलि पुजा गरिन्छ। महाबली पुजा पश्चात् ‘मा सिमा’लाई दुई पटक परिक्रमा गराई त्यहाँबाट सय मिटर तल (हाल मिनी मार्केट रहेको स्थान) पुर्याई नरिवल जात्रा, प्रतिकात्मक रुपमा रथ चक्र भरिया (ललित ज्यापु) लाई जात्रा मनाउन लगाइन्छ। त्यसको भोलिपल्ट सबै महिलाहरुले रथ तानेर थतिटोलको चौबाटोमा पुर्याई ‘याक: मिसा’को भूज्या: प्रतिकात्मक रुपमा एकल महिलालाई जात्रा मनाउन लगाइन्छ। रथ चौबाटो पुगेको पहिलो वा दोश्रो बिहिबारको दिन मच्छिन्द्रनाथलाई दक्षिणागमनको (पाटनबाट बुङ्गमति ल्याउने) लागि मच्छिन्द्रनाथको राज ज्योतिषहरुले मंगलबजारको सोह्रखुट्टे पाटीमा बसी साहित हेर्ने प्रचलन छ।
उचित साहित निस्केको आठौँ दिनमा हरिसिद्धिमा र चारौं दिन अगाडि किर्तिपुरको याक: मिसालाई मच्छिन्द्रनाथको फुल प्रसाद ग्रहण गराउने चलन रहेको छ। उक्त प्रसाद पुर्याइसकेपछि कीर्तिपुरका मानिसहरुले रथलाई थतिटोलबाट जावलाखेल पुर्याउन रथ तान्न आउने परम्परा छ। रथ जावलाखेल पुगेको चारौ दिनमा भोटो देखाउने परम्परा रहिआएको छ। भोटो जात्रा सम्बन्धि छुट्टै कथावस्तु रहेको छ। भोटो जात्राको अघिल्लो दिन सबै प्राणीहरुको कल्याणको लागि चौसठी योगिनी आह्वान गरि नकिं (पुजारीको धर्मपत्नी) खाकेगु चलन छ।
उक्त रात पुल्चोक बासीले मच्छिन्द्रनाथलाई भुजा चढाई, उक्त भुजालाई छर्ने प्रचलन भएकाले उक्त स्थानको नाम जावलाखेल रहन गएको हो। सोहि दिन मच्छिन्द्रनाथलाई रथबाट निकालेर पुजारीहरूले बुङ्गमतिको मन्दिरमा पुर्याउने गर्दछन् र त्यसको चारौँ दिनमा उपत्यकाबासी सबै आएर मच्छिन्द्रनाथको हालखबर बुझ्न विचारी पुजा आउने चलन छ। तत्पश्चात् मच्छिन्द्रनाथका पुजारीहरुले विभिन्न समयमा ह्यगृव भैरवनाथ साथै मच्छिन्द्रनाथसंग सम्बन्धित विभिन्न पर्वहरु निरन्तर संचालन गर्दै आइरहेका छन्।
सबैको सलग्नता र एकताबाट यो जात्रा वर्षौं वर्षदेखि चल्दै आइरहेको छ। यसरी यहाँको मौलिक संस्कृति, प्रचलनसँग गाँसिएको मच्छिन्द्रनाथ का पूजा, जात्राहरुले हाम्रो संस्कृतिको सुन्दर झल्को दिन सफल भएका छन्।
सन्दर्भ
पानेजु संघ, बुङ्गमती
