Namaste! You’re welcome.
You are in the Lalitpur District of Bagmati Province, Lalitpur Metropolitan City Ward No. 22 in the Bungmati area of the Kathmandu Valley.
Construction of Prathampur Mahabihar
Legend has it that Rato Machhindranath was brought from The Kamrup Kamakshya Mountain of India for the prevention of a 12-year-long drought and famine. God Machhindranath expressed the desire to establish Buddha in the area after bringing Machhindranath to Nepal Mandal. Accordingly, the three brothers of Patan, Dharmashree Mishra, Gyanshree Mishra, and Dhyan Chandra Mishra built three Biharas that are Konti Bahi, Ebahi, and Bunga bahi. Later, 15 branches of these three Bihars were also built.
Although there was a tradition and partnership between the previous three Bihars through religious rituals and other cultural activities, later it is heard from the Guthiyars that they have established Bihar in their own place and started operating separately. Guthiyars also believe that the increase in the number of Bihars has ended many old traditions here.
Built by Dharmashree Mishra, Gyanshree Mishra, and Dhyan Chandra Mishra, Bung-bahi is the first of these three Biharas. Bunga-bahi can be understood in the literal sense as Bungmati’s Bahal. According to inscriptions on the statue, Bihar was established between 487 and 491 AD.
The naming of Prathampur Mahabihar
Since it was the first one to be built in the Bungmati region, the name of this Mahabihar is believed to be Prathampur. It is also heard that the name of Prathampur Mahabihar should be Prathampur Patam Mahabihar, according to Nwaku Thakali, Muniraj Brahmacharya, one of the Brahmacharya Guthiyars of Mahabihar. The reason for this naming is related to the context of three Mishra builders placing the patam (lotus flower) seat before the creation of Bihar.
According to this incident, the deities were first invoked or created in this Bihara by placing the seat of Patam. Hence, according to this story, this place should be called Prathampur Patam Mahabihar since the origin of the gods and this Bihara is connected with patam (lotus flower).
According to the most amazing legend, since the construction of Prathampur Mahabihar, no couple has stayed in this Bihar together, and even now it is said that no birds have spent the night together in this Mahabihar. There is also a rule that no couple should stay together during jatra or any other puja within the Bihar. According to the popular belief among Brahmacharya Pujaris, this phenomenon occurs due to the posture or position of (Chanda Maharoshana and Shakti) the family deity of Brahmacharyas.
Routines and Festivals of Prathampur Mahabihar:
It is believed that after the construction of the Mahabihar by Dharmashree Mishra, Gyanshree Mishra, and Dhyan Chandra Mishra, they planned the worshipping ceremonies and the deities to be worshipped at this place. According to the plan, it was finalized that a total of 21 deities should be worshiped in Mahabihar. Each of these gods and goddess and their worship rituals have a specific reason to be worshipped in this Mahabihar.
The ‘Safu’ book of Newari Buddhism is used during the main pujas of Mahabihar. According to popular belief, ‘Safu’ is believed to have been created by the deities of Buddhism. From the book, various mantras are recited or revised for the daily activities to be done by the Brahmacharya Pujaris while worshiping and carrying out other rituals.
Ausipuja (Amai Puja):
Every month, Amai puja is performed on the day of the Ausi. It is customary for four thakalis and amaipalas to perform puja and eat a feast while worshiping Chanda Maharoshan(family deity of brahmacharyas. After this, the worshipping is done by offering samayebaje, rakshi, jadh, etc. are made in the Aagan by Panchamakar method while the Buddha in Kwapadyoche is worshiped by offering fruits, nauvaidya, ghyal kasti, and panchamrit.
After the puja is over, it is customary for 29 guthiyars to sit down and have a feast. This puja is done for good luck and good health.
Mahakal Puja:
This puja is performed three times a year on the Shukla purnima tithi of Magha, Chaitra, and Shravan month. Since the puja is done in the middle of the night, it is called ‘Cha Puja’ (Night Worship). It is believed that this puja has been practiced since the establishment of the Bihara. Mahakal, located on the right side of the entrance of the Bihara, is worshiped by the main priest (Guvaju) of the Bihara.
During this puja, a pavilion is made at the entrance of the place right where the idol of Mahakal is installed as well as Kalash, sinhamu, jwalanyak, gvalaya vava, dyupati, sukunda, thapi, etc. are placed and 33 crore deities are worshiped by singing ‘chacha’ (verses that the bajrayani utter to invoke the deity) according to the tantric method. After the puja is over, the Guthiyars and pujaris of the Bihara eat ‘Samaye baji’ and Bhoj.
After eating the feast, everything offered to the deity along with leavings in the leaf plate and the other items are collected, then the items cooked in the feast are added 3-3 times into the previous food pile and the Gubhaju calls ‘Dhumangarahi’ (ghosts and the remaining deities) and they are taken to the crossroad for ‘Kalaha Waya’ (Selaune). It is customary for a person going for ‘Kalaha Waya’ to not talk with anyone along the way. For his safety, Gubhaju places Akshyata that are recited with mantras on the person’s head along with a friend. After returning from Kalaha Waya, all the Guthiyars are given clean water, and a betel nut for everyone.
After this, Gubhaju recites the religious texts and hands over the portion of the feast offered for Lakshmi to Thakalinakin (Thakali’s wife), and the puja is completed.
Majukhwa Dishi Puja:
This is a kind of secret worship that is performed for five days from the Dashami Tithi in Poush Month. Those people or even Guthiyars who have not received the ‘dekha’ (mantra) are not to even allowed to see this puja. This puja is performed in Aagam with the involvement of two Gubhaju priests, five Thakali Aajus, and two ‘Thakali Naki’ (wife of guthiyars) who have taken Diksha.
Vasundhara Puja:
Vasundhara Puja is performed on the first Tritiya day before the beginning of Bada Dashain. Located on the first floor of the Eastern section of the Bihar, Basundhara Mandap is cleaned and after preparing the pavilion with Naugraha (akhe, maas, kerau, bhatmas, wheat, paddy, mustard, sasyun, lawa) and decorated with color powders (abir, kesari, sunilo color, flour) and worshiped by installing the idol of Vasundhara on the mandap. On this day, it is customary to worship the local Kumari from the two Thakalinakis of Bihar.
Dwadashi Puja (placing the body of the aju):
This puja is performed on the Dwadashi tithi of Magh month as the Shraddha Puja of Dhyan Chandra Mishra, who built the Prathampur Mahabihar. It starts at 8-9 pm and ends at 2-3 am in the night. Shradh is performed according to the normal method of shradh by placing a small rice in ‘Kolha’ (copper vessel used in Shraddha) by installing kalash, sinhamhu jwalayanak, etc. There is also a tradition of singing ‘chacha’ (a verse used by Vajrayanis to invoke the deity) while performing this puja.
The rest of the puja is done by a single Thalakali sitting alone performing tantric rituals. Then, after he starts to duly panic according to the ritual, all the guthiyars go in and the tantric rituals are completed.
Chaitya Puja:
On the day of Kartik Shukla Purnima, there is a tradition of hiding the Chaitya by using holy cloth through sattvic method which is performed by 29 guthiyars of Prathampur Mahabihar. After that, an offering of alcohol and eggs is made through the trantic method for completing the puja. After the completion of both pujas, it is customary for the Guthiyars to eat a group feast.
In addition to these pujas, on the day of Ghantakarna Chaturdashi, the ghantakarna symbol of Chhwali is made and birsarjan is done at the crossroads in front of the Bihara. Similarly, on the day of ‘Sithi Nakha’ (Kumar Shashthi), it is customary to clean the water sources around the Bihara, wells, ponds, etc., and then worship in Agam.
Also, on the day of Chaitra Purnima, the Shakyamuni Buddha installed in the main sanctum sanctorum is duly bathed and worshiped. Apart from this, other common pujas including Vratbandha are also performed.
It is customary for four thakalis to take a maha snan (grand bath) by placing the water of Bagmati river in the gagro (water vessel) and placing the flowers of the Baginu tree (chichila), peepal leaves, bamboo leaves, cow’s milk, different flowers, etc. One day before the maha snan, all hair on the head of Thakalis is shaved and then they do on a fast as a preparation for this puja.
Entrance
Two gates have been built specifically to enter Bihar. The main entrance on the eastern side of the monastery has a ‘samha window’, while the square of the gate has artistic flowers and portraits of fairies on the wracket (laccha). The antiquity of the monastery can also be gauged from the base of the door board and the door cart.
At the top and right of the entrance, a clay linen has been prepared and the shape of the eye is painted on it. Most of these images have been stolen. The ‘Vakhunjhya’ (pigeon window) placed on the right side of the door in Bihar’s architectural style is also kept in this Bihara.
Idols:
According to the tradition of placing idols of Gods and Goddesses like Bharati, Mahakal, Ganesh, etc. on the left hand and right-hand side of the wall towards the inner part of the main entrance for the protection of the Bihara, the statue of Buddha with Mahakal, Shakti has been installed on the left hand and right hand side of the main entrance of this Bihara. At the same place, the stone inscription dating back to 988 AD can also be found.
Kwapadyo Chhen:
According to the tradition of installing the main deity at Kwapadyochhe (original Gandhakuti) in front of the main entrance of the monastery, a 3 feet tall stone statue of Shakyamuni Buddha has been installed here. The study of the stone artifact used in the statue can be estimated to have been built around the 16th/17th century. Above this room, there is another room where the pragyaparamita is installed and above it, artistic wooden bricks have been carved into a traditional ‘Fucha’.
Agam Kotha:
With the development of the Vajrayana sect in Buddhism, tantric education took an important place within the sect. Therefore, according to the tradition of constructing a separate room in each Bihara to provide tantric education, a secret room has also been built in this Bihara.This is also referred as ‘Agam Kotha’. Only those who have done ‘Bratabandha’ or given ‘dikshya’ can enter this room.
Agam Kotha is built on the upper floor of the Bihara and tantric deities like Heruk, Hevajra, Chakrasamvar, Chanda maharoshan, Vajravarahi, Bajrayogini, etc. are installed there.
On the right side of the main gate of the agam ‘Kyakyasi’, god with a crow like face and on the left side ‘Walkyasi’, the deity with a parrot-like face has been installed. These deities are depicted with both of them holding kalash in their hands. One can only enter inside by sprinkling some pure water and being purified by the act. Unfortunately, these idols depicting these dieties have now disappeared. Inside, the cloth curtain called ‘Dhaki’ is made in the image of Agam gods like Khya, Kav, etc.
Read Stories of other Bihars of Nepal …
References
Prathampur Mahabihar Vishnu Bhagwan Guthi, Nwaku Thakali, Muniraj Brahmacharya
Prathampur Mahabihar Vishnu Bhagwan Guthi, President, Kulratna Brahmacharya, Contact: 9851097035
नमस्कार ! हजुरलाई स्वागत छ।
तपाई काठमाडौँ उपत्यकाभित्र बागमती प्रदेशको ललितपुर जिल्ला, ललितपुर महानगरपालिका वडा नं २२, बुंगमती स्थित प्रथमपुर महाविहारमा विराजमान हुनुहुन्छ।
प्रथमपुर महाबिहारको निर्माण
१२ वर्ष लामो खडेरी र अनिकालको निवारणको लागि रातो मच्छिन्द्रनाथलाई भारत आछामको कामरुप कामक्ष्य पर्बतबाट ल्याइएको किम्बदन्ती प्रख्यात छ । नेपाल मण्डलमा मच्छिन्द्रनाथलाई ल्याएपछि स्थापना हुनलाई मच्छिन्द्रनाथले बुद्धको पनि स्थापना गर्नुपर्ने इच्छा प्रकट गर्नुभयो । सोहि अनुरुप, पाटनका तीन दाजुभाई धर्मश्री मिश्र, ज्ञानश्री मिश्र र ध्यानचन्द्र मिश्रले तीनवटा बिहारहरुको निर्माण गरे। कोन्टी वहि, ईवहि र बुंगवहि । पछि यी तीन बिहारका १५ ओटा शाखा बहिलहरुको पनि निर्माण भएको थियो। पहिलाका तीन बिहार बीच धार्मिक बिधि बिधान र अन्य सांस्कृतिक गतिबिधिले आउने जाने परम्परा र साझेदारी भएपनि पछि त्यहाँका गुठियारहरुले आफ्नै स्थानमा बिहार स्थापना गरि छुट्टै संचालन गर्न थालेको जानकारी गुठियारहरुबाट नै सुनिन्छ। बिहारहरुको संख्यात्मक बृद्धिले यहाँको कयौं पुरानो परम्पराहरु अन्त्य भएको पनि गुठियारहरुको विश्वास छ।
धर्मश्री मिश्र, ज्ञानश्री मिश्र र ध्यानचन्द्र मिश्रले निर्माण गरेका ती तीन वाहि मध्ये बुंगवहि चाहिँ प्रथमपुर महाविहार हो. बुंगवहि अर्थात् बुंगमतिको वाहि भनेर बुझ्न सकिन्छ। शिलापत्र र मुर्तिमा कुँदिएको लेख अनुसार बिहारको स्थापना भने ४८७ देखि ४९१ ईस्वी संवतको बिचमा भएको पुस्टि भएको छ।
प्रथमपुर महाबिहारको नाम
बुंगमति छेत्रमा सबैभन्दा पहिला निर्माण भएको हुनाले यस महाबिहारको नाम ‘प्रथमपुर’ रहन गएको मानिन्छ। महाविहारको ब्रमचार्य गुठियारमध्येका न्वकु थकाली, मुनिराज ब्रह्मचार्य अनुसार प्रथमपुर महाबिहारको नाम प्रथमपुर पटम महाविहार हुनुपर्ने कुरा पनि सुन्नमा आउँछ। यसको कारण चाहिँ धर्मश्री मिश्र, ज्ञानश्री मिश्र र ध्यानचन्द्र मिश्रले रचेको बिहारको निर्माण गर्नु अघि पटम (कमलको फुल) आसन राखेको प्रसङ्गसंग सम्बन्धित छ। यसअनुसार बिहारमा सबैभन्दा सुरुमा पटमको आसन राखेर देवीदेवतालाई यहाँ आह्वान् वा सृष्टि गरेको हुँदा यस ठाउँलाई प्रथमपुरसंगै पटम पनि जोडेर प्रथमपुर पटम महाविहार भन्नु पर्ने प्रसङ्ग रहेको छ।
सबैभन्दा आश्चर्यजनक किम्बदन्ती अनुसार प्रथमपुर महाबिहारको निर्माण पछि कुनै पनि पुरुष र महिलासंगै बास बसेको छैन भने अहिले सम्म पनि चरा चुरुंगीहरुले पनि यो महाबिहारमा संगै रात काटेको छैन भनेर भनिन्छ। जात्रा र अन्य कुनै पुजाको बेला पनि कुनै जोडी यस महाविहारमा संगै बस्नु नहुने नियम पनि रहेको छ। जनविश्वास अनुसार ब्रह्मचार्यहरुको कुल देवता, (चण्ड महारोषण र शक्तिको) मुद्राको अवस्थाले यस्तो भएको कुराको पुस्टी ब्रह्मचार्य पुजारीले गर्छन।
नित्यपुजा तथा पर्वपुजाहरु:
धर्मश्री मिश्र, ज्ञानश्री मिश्र र ध्यानचन्द्र मिश्रले महाविहारको निर्माण भएपछि यस स्थानमा पुजा हुने र हुनपर्ने देवी देवता हरुको विषयमा पनि छलफल भएको कुरामा जनविश्वास रहेको छ। यसअनुसार महाबिहारमा जम्मा २१ वटा देवीदेवताको पुजा गर्नुपर्ने नियम बनिएको थियो। महाबिहारको मुख्य पुजाहरु गर्दा पाठ गर्नु पर्ने नेवारी बौद्ध धर्मको किताब ‘सफु’ प्रयोग हुन्छ। जनविश्वास अनुसार ‘सफु’ चाहिँ बौद्ध धर्मका देउताहरुले यसको सृष्टी गरेको विश्वास गरिन्छ । यस अन्तर्गत ब्रह्मचार्य पुजारीहरुले पुजा गर्दा र अरु बिधि पुर्याएर गर्नुपर्ने नित्यकर्म को लागि विभिन्न मन्त्र पनि प्राप्त हुन्छ। यो दुई कुराहरु ब्रह्मचार्य गुठियार र पुजारीहरूले पालना गर्नुपर्ने र अपनाउनु पर्ने महत्वपुर्ण नियमहरु हुन् ।
औसिपुजा (आमैपुजा ): प्रत्येक महिना औसिका दिनमा आमै पुजा गर्ने गरिन्छ । चण्ड महारोषणको पुजा गर्दा ४ जना थकाली र आमैपाला मिलेर पुजा सम्पन्न गरि भोज खाने चलन छ। सो पश्चात आगनमा पञ्चमाकार विधिद्वारा समयवजि, रक्सि, जाड, आदि चढाई पुजा गरिन्छ भने क्वापाद्योछेमा भएको बुद्धलाई फलफूल, नैवेद्य, घ्यल कष्टी र पन्चामृत राखि पुजा गरिन्छ। पुजा सम्पन्न भएपछि २९ जना गुठियारहरु बसि भोज खाने चलन छ । यो पुजा शुभलाभ र सुस्वास्थ्यका लागि गरिन्छ।
महाँकाल पुजा : यो पुजा वर्षको ३ पटक माघ, चैत्र र श्रावण महिनाको शुक्लपूर्णिमा तिथीका दिनमा गरिन्छ । पुजा मध्यरातमा गरिने भएकोले यसलाई ‘चा पुजा ‘ (रात्री पुजा ) भनिन्छ । विहारको स्थापना कालदेखि नै यो पुजा गर्ने प्रचलन रहेको मानिन्छ । विहारको प्रवेशद्वारको दायाँतर्फ रहेको महाँकालको पुजा विहारका मूल पुरोहित (गुभाजु) द्वारा गरिन्छ।
उक्त पुजा गर्दा महाकालको मूर्ति स्थापना गरिएको स्थलको दलानमा बनाइ कलश, सिन्हामु, ज्वालन्याक, ग्वलाय व्व, द्यौपति, सुकुन्दा, थापि इत्यादि सामाग्रीहरु स्थापना गरी तान्त्रिक विधि अनुसार ३३ कोटि देवतालाई ‘चचा’ (बज्रयानीहरुले देवतालाई आव्हान गर्ने श्लोक) गाएर पुजा गरिन्छ। पुजा सम्पन्न भैसकेपछि विहारका गुठियारहरु तथा पुजारीहरुले ‘समे’ तथा भोज खाने गर्दछन् । भोज खाइसकेपछि देवतालाई अर्पण गरिएको सम्पूर्ण भाग तथा खाएको जुठो लपेस सहितका सामग्री भेला गरि बनेको थुप्रोमा भोजमा पकाईएका खाद्य सामग्रीहरु ३-३ पटक थपि गुभाजुबाट ‘धुमांगाराही’ (भूतप्रेत लगायत बाकी भएका देवताहरुलाइ) आव्हान गरी चौवाटोमा लगि ‘कलं वाय’ सेलाउने गरिन्छ । यस्तो सामग्री सेलाउन जाने व्यक्तिले वाटोमा कसैसँग बौलन नहुने तथा उनको सुरक्षाको लागि गुभाजुले मन्त्र गरेको अक्षता टाउकोमा राखि एकजना साथी छ्वाली बालेर पठाउने चलन छ । यो सेलाएर फर्केपछि सम्पूर्ण गुठियारहरुलाई चोखो पानी दिइ एक एक कुड्का सुपारी दिइन्छ । यसपछि गुभाजुले पाठ पढि लक्ष्मीको लागि अर्पण गरिएको भोजको भाग थकालीनकिं (थकालीको श्रीमती) लाई हस्तान्तरण गरि सकेपछि गुभाजु कार्य बिधि सम्पन्न हुन्छ।
माजुख्व दिशी पुजा : यो एक प्रकारको गुह्य पुजा हो । यो पुजा पुष महिनाको दशमी तिथिका दिन देखि ५ दिनसम्म गर्ने गरिन्छ । ‘देखा’ (मन्त्र) नपाएकाहरुले यो पुजा हेर्न समेत नहुने चलन छ भने यो पुजा २ जना गुभाजु पुरोहित, ५ जना थकाली आजुहरु र दिक्षा लिएका २ जना ‘थकाली नकि’ (गुठियारहरुको श्रीमती) संलग्न भइ आगममा सम्पन्न गरिन्छ।
वसुन्धरा पुजा : बडादशैं शुरु हुनु भन्दा अगाडिको पहिलो तृतियाको दिनमा वसुन्धरा पुजा गर्ने गरिन्छ । बिहारको पूर्वीलङ्गको पहिलो तलामा रहेको वसुन्धरा मण्डपमा लिपपोत गरी नौग्रह (आखे, मास, केराउ, भटमास, गहुँ, धान, रायो, सस्युं, लावा) ले मण्डप तयार गरी त्यसमाथि अविर, केसरी, सुनीलो रंग, पिठोले सजाएपछि मण्डपमाथि वसुन्धराको मूर्ति स्थापना गरि पुजा आजा गरिन्छ। यसै दिन बिहारका थकाली नकिं २ जनाबाट स्थानीय कुमारीको पुजा गर्ने चलन छ।
द्वादशी पुजा (आजुको पिण्ड राख्ने): प्रथमपुर महाविहार निर्माण गर्ने ध्यानचन्द्र मिश्रको श्राद्ध पुजाको रुपमा यो पुजा माघ महिनाको द्वादशी तिथिका दिन गर्ने चलन छ। हालसम्म पनि निरन्तर वेलुका ८-९ वजे शुरु गरी रातको २-३ वजेसम्ममा सम्पन्न गरिन्छ। कलश, सिन्हम्हु ज्वलान्याकं इत्यादि स्थापना गरी ‘कोल्हा’ (श्राद्धमा प्रयोग हुने तामाको भाँडा) मा भातको पिण्ड राखी वज्रयानीहरुले श्राद्ध गर्ने विधि अनुसार श्राद्ध गरिन्छ। यो पुजा गर्दा पनि ‘चचा’ (वज्रयानीहरुले देवतालाई आव्हान गर्ने श्लोक) गाउने परम्परा रहेको छ। बाँकी पुजा थकाली एक्लै बसेर तान्त्रिक विधि गरि सम्पन्न हुन्छ। त्यसपछि विधिवत रुपमा थकाली आत्तियेपछि, सबै गुठियारहरु भित्र जान्छन र तान्त्रिक विधि सम्पन्न हुन्छ।
चैत्य पुजा : कार्त्तिक शुक्ल पूर्णिमाका दिन चोकमा अवस्थित चैत्यलाई चंदुवाले छोपी विहारका २९ जना गुठियारहरु संलग्न भै सात्विक विधिद्वारा पुजा सम्पन्न गरिसकेपछि तान्त्रिक विधिद्वारा रक्सी, अण्डा चढाएर पुजा गर्ने परम्परा समेत रहेको छ । दुवै पुजा सकिएपछि गुठियारहरुले सामुहिक भोज खाने चलन छ ।
यी पुजाहरुको अतिरिक्त घण्टाकर्ण चर्तुदशीका दिनमा छ्वालीको घण्टाकर्णको प्रतीक बनाइ विहार अगाडिको चौबाटोमा लगि विसर्जन गर्ने गरिन्छ । त्यस्तै गरी ‘सिठि नख’ (कुमार षष्ठी) का दिनमा विहार वरपरका पानीका श्रोतहरु इनार, पोखरी इत्यादि सफा गरी पुजा गर्ने र त्यसपछि आगममा पुजा गर्ने प्रचलन रहेको छ । साथै चैत्र पूर्णिमाका दिन मूल गर्भगृहमा स्थापित शाक्यमुनि बुद्धलाई विधिवतरुपमा स्नान गराई पर्वपुजा गर्ने गरिन्छ। यो बाहेक ब्रतबन्ध लगायत अन्य सामान्य पुजा समेत गर्ने गरिन्छ।
चारजना थकालीले गाग्रो (लोटा)मा बागमतीको पानी राखेर यसमाथि बगिनु रुखको फुल (चिचिला), पीपलको पात, बाँसको पात, गाईको दुध, बिभिन्न फुलहरु, इत्यादी राखेर सोधन गरी महास्नान गर्ने चलन रहेको छ। महास्नानको एकदिन अघि पुरै कपाल मुन्डन गरेर अनि बर्त बसेर यो पुजाको लागि तयारी हुन्छ।
प्रवेशद्वार
बिहारमा प्रवेश गर्नका लागि विशेष गरी २ वटा द्वारहरु निर्माण गरिएका हुन्छन् । यस विहारमा रहेको पूर्वतर्फको मुख्य प्रवेशद्वार माथि ‘संह झ्याल’ राखिएको छ भने द्वारको चौकोसमा कलात्मक फूलबुट्टा र व्राकेट (लचो)मा परीहरुका चित्र कुँदिएका छन्। ढोकामा कुँदिएका बुट्टा साधा नमूनाका खापा र ढोकाको ठेलाको आधारबाट पनि विहारको प्राचीनता अनुमान गर्न सकिन्छ। प्रवेशद्वारको माथि र दायाँवायाँ माटाको लिउन तयार गरी सो माथि आँखाको आकृति चित्रित गरिएको छ। यी चित्रहरु प्रायः मेटिइ सकेका छन् । बिहार वास्तुशैलीमा ढोकाको दायाँवायाँतर्फ राखिने ‘वखुँझ्या’ (परेवा झ्याल) यस विहारमा पनि राखिएको छ ।
गवाच्छ्य तथा मूर्तिहरुः
विहारको सुरक्षाका लागि मुख्य प्रवेशद्वारको भित्री भागको दायाँ वायाँका भित्तामा भारती, महाकाल, गणेश, आदि देवी-देवताका मूर्तिहरु राख्ने परम्परा अनुरुप नै यस विहारको मूल प्रवेशद्वारको दायाँवायाँ तर्फ गवाच्छ्यमा महाँकाल, शक्ति सहितको बुद्धको मूर्ति स्थापना गरिएको छ । सोही स्थानमा ने. स. ९८८ को शिलापत्र समेत राखिएको छ ।
क्वापाद्यो छें
विहारको मूल प्रवेशद्वार अगाडिको क्वापाद्योछें (मूल गन्धकुटी) मा मुख्य देवता स्थापना गर्ने परम्परा अनुरुप यहां शाक्यमुनि बुद्धको करिव ३ फिट अग्लो प्रस्तर मूर्ति स्थापना गरिएको छ । उक्त मूर्तिमा प्रयोग भएको प्रस्तर कलाकृतिलाई अध्ययन गर्दा सो मूर्ति १६/१७औं शताब्दीतिर निर्माण भएको अनुमान गर्न सकिन्छ । यसै कोठाको माथि प्रज्ञापारमिता स्थापना गरिएको कोठा रहेको छ र सो देखि माथि काठका कलात्मक बुट्टाहरु कुँदी परम्परागत शैलीमा फूचा बनाइएको छ ।
आगम कोठा
बौद्धधर्ममा वज्रयान सम्प्रदायको विकास भएपछि तान्त्रिक शिक्षाले महत्वपूर्ण स्थान ग्रहणं गयो। तसर्थ तान्त्रिक शिक्षा प्रदान गर्न प्रत्येक विहारमा एउटा छुट्टै कोठा निर्माण गर्ने परम्परा अनुरुप यस विहारमा पनि एउटा गोप्य कोठा बनाइएको छ । जसलाई आगम कोठा भनिन्छ । यस कोठामा दिक्षा लिएका व्यक्तिले मात्र प्रवेश गर्न हुन्छ। आगम कोठा विहारको माथिल्लो तलामा बनाइ त्यहाँ हेरुक, हेवज्र, चक्रसम्वर, चण्डमहारोशन, वज्रवाराही, बज्रयोगिनी आदि तान्त्रिक देवताहरु स्थापना गरिएको हुन्छ ।
आगमको मुख्य द्वारको दायाँ पट्टि (क्याक्यासी) कागको जस्तो मुख भएको देवता र बायाँ पट्टि (वल्क्यासी) सुँगाको जस्तो मुख भएको देवताहरुको स्थापना गरिएको छ । यी देवताहरुको आकृतिमा दुवैले हातमा कलश समाएको मुद्रा देख्न सकिन्छ । त्यो कलशमा हुने जल आफूमाथि छर्केर र शुद्ध भएर मात्र भित्र प्रवेस गर्न मिल्छ। दुर्भाग्यवस, हाल यी मुर्तिहरु गायब भइसकेका छन् । भित्र ‘ढकी’ भन्ने कपडाको पर्दामा आगमको देवताहरु ख्या, कव, आदि चित्रण गरेर बनाइएको हुन्छ ।
सन्दर्भहरु
प्रथमपुर महाविहार विष्णु भगवान गुठी, न्वकु थकाली, मुनिराज ब्रह्मचार्य
प्रथमपुर महाविहार विष्णु भगवान गुठी, अध्यक्ष, कुलरत्न ब्रह्मचार्य, सम्पर्क: ९८५१०९७०३५
