The Timeless Story of Baneshwar Mahadev – The Guardian of Mid-Kathmandu
In the heart of Kathmandu Metropolitan City, Ward No. 10, nestled quietly within the Baneshwar area, stands an ancient temple a place not just of stone and structure, but of deep myth, divine presence, and unwavering devotion. This is the temple of Baneshwar Mahadev, home to one of Nepal’s most revered self-manifested Jyotirlingas.
A Linga Born of Light – The Mythological Roots
Long before our modern maps or city wards existed, this land was sacred. Among the 64 holy Jyotirlingas said to grace Nepal, the one in Baneshwar is believed to be the 56th—a self-manifested form of Lord Shiva that emerged from the earth itself. The first, found in Kusheshwar, Sindhuli, and the last in Rudragadeshwar, Devpatan, together form a divine chain. Within this cosmic sequence, the Baneshwar Linga holds a powerful spiritual position, worshipped by Sanatan Dharma followers since ancient times.
Ancient texts like the Skanda Purana and the Swasthani Brata Katha narrate how the goddess Sati Devi, in her sorrow and sacrifice, scattered her divine limbs across the earth. Wherever her body parts fell, a sacred energy—a Shakti Peeth—was born. It is believed that at these very spots, the four-headed Brahma created self-manifested Lingas. In Devi Kot, where Sati’s left knee fell, Lalita Devi, Bhadrakshi, and Mateshwar Mahadev manifested together in divine union.
Baneshwar: Of Demons, Devotees, and Divine Names
In local memory, Baneshwar has always been Baneshwar though once, people wrote it as “Baneswor”. Some 60 to 70 years ago, both names were in use, eventually merging in practice. But the story goes deeper still.
It is said that in the Dwapar Yuga, a powerful devotee of Lord Shiva named Banasur ruled this region. In his honor, the land came to be known as “Baneshwar” the city of Banasur. Some scriptures even refer to this area as Devi Kot, an extension of the divine Pashupati Kshetra, the vast sacred realm of Lord Shiva.
The Temple Today: Ancient Roots, Renewed Spirit
The exact origin date of the temple remains shrouded in mystery. But records show that it underwent major restoration around 2024 B.S., with support from the Guthi Sansthan. Its iconic golden pinnacle—or Gajur—was offered by Diththa Laxminarayan in 1852 B.S., as uncovered by researcher Dr. Gopal Dhaubanjhar.
And where there is Shiva, there is always Shakti. Just south of the Jyotirlinga stands the temple of Lalita Devi, believed to mark the spot where Sati Devi’s knee fell, making it a powerful Shakti Peeth.
More Than One Temple – A Divine Complex
To the west of the main Linga lies the Baneshwar Chitreshwar Ekadash Rudra Temple, built in 1946 B.S. by Jayaman Singh Basnet. In 1947 B.S., he established a Guthi (trust), ensuring that rituals like Rudri would continue on major occasions such as Maha Shivaratri.
During extreme summer droughts 60–70 years ago, devotees would chant, “Har Har Mahadev, bless us with water!”, carrying water from the sacred spring Banaganga to pour over the Linga — sometimes for hours — until it was fully bathed.
The temple precinct is expansive, touching all corners of the Baneshwar area—bounded east by the Bagmati River, west by Rudramati (Dhovikhola), north by Devpatan, and south by Shankhamul.
A Living, Breathing Spiritual Tapestry
Today, the Baneshwar temple complex holds not only the main Mahadev shrine but also temples dedicated to:
- Lalita Devi
- Ekadash Rudra
- Jalashayi Narayan
In front of the Mahadev temple sits Nandi, Shiva’s loyal mount, and nearby are shrines to Hanuman and the Saptarishis. Seven smaller shrines line the northern stretch housing ancient idols of:
- Mahadev’s Trishul and Kamadeva
- Kumari, Bhimsen, Ganesh (Devi Kot Vinayak), Mahalakshmi, Radha-Krishna, and Sita-Ram
In the Jalashayi Narayan pond, each corner holds a cosmic energy:
- Northeast – Navagraha
- Southeast – Vasuki Naag
- Northwest – Surya Narayan
- Southwest – Tulsi shrine
The central idol of Narayan rests serenely above water, with Shani Dev enshrined on the eastern wall.
Inside Lalita Devi’s temple, five sacred stones are worshipped—each with unique divine identity, including a rare Newar-script stone inscription and a revered knee-shaped relic of Sati Devi.
In 2077 B.S., a three-spired temple was added west of Lalita Devi’s temple, housing idols of Sitalamai, Saraswati, and the Ashta Chiranjivis. By the end of 2080 B.S., another temple was added featuring Mahakal, Sankata, Bagalamukhi, and Pathibhara Mai.
Banaganga: The Sacred Stream of Banasur
Legend tells that Banaganga, the sacred stream flowing over the Shiva Linga, emerged where Banasur once meditated. The spring, flowing gently to Rudramati via a stone outlet, was once known as “Pinaase Dhara”, as its pure waters were believed to cure sinus issues. Later, it was transformed into a stone spout called Gyan Dhara, the stream of wisdom.
Although the once-abundant water now flows only in a trickle, Banaganga’s sacred presence continues to bathe the deities daily. However, the site is now threatened by neglect and urban encroachment its survival, a shared responsibility.
Recent Revelations: A Legacy Rekindled
Interest in Baneshwar Mahadev’s heritage has grown in recent years. A key piece of evidence—a donation deed dated 1947 B.S., by Jayaman Singh Basnet—was rediscovered, showing that he had established a “Duniya Guthi” (community trust) to ensure the temple’s rituals would be sustained through the income from land he offered.
This discovery has breathed new life into the temple’s historical narrative reminding the people of Baneshwar and beyond that this isn’t just a temple, but the guardian soul of a community.
A Sacred Duty
For the people of Baneshwar, Mahadev is not just a deity—he is the Kshetrapal, the guardian of the land, the soul of their heritage, and the protector of their faith. Preserving and honoring this sacred space is not just a religious act—it is a spiritual duty, a cultural pride, and a blessing to be part of.
बानेश्वर महादेव र महादेवस्थान परिसर
पृष्ठभूमि
काठमाडौं महानगरपालिका १० नं वडा, बानेश्वरक्षेत्रको करीव करीव मध्य भागमा अवस्थित, यो मन्दिर अति प्राचीन स्वम्भू ज्योर्तिलिङ्गको स्वरूप हो ।
बानेश्वर महादेवको पौराणिक इतिहास
काठमाडौंको मध्य भागमा पर्ने काठमाडौं महानगरपालिका वडा नं १० भित्र अवस्थित बानेश्वर महादेव, यो ज्योतिर्लिङ्ग स्वयम् प्रकट भएको मान्यता रही आएकोछ । नेपालका चतुषष्ठी (६४) ज्योतिर्लिङ्गहरूमध्ये सिन्धुली जिल्ला दुम्जाको कुशेश्वर शिवलिङ्ग पहिलो आदि स्वयम्भू लिङ्ग र देवपतन पशुपतिको रुद्रगाडेश्वर शिवलिङ्ङ्ग अन्तिम ६४ औं ज्योतिर्लिङ्गको रूपमा पूजनीय हुँदै आए अनुसार बानेश्वरको शिवलिङ्ग ५६ औं स्वयम्भू ज्योतिलिङ्गको रूपमा परापूर्व काल देखि सनातन धर्मावलम्वीहरूद्वारा पूजन हुँदै आएको वर्णन पाइन्छ ।
स्कन्ध पुराणको केदारखण्ड, माघ माहात्म्य, कुमार अगस्त्य सम्वादको प्रसङ्गलाई लिएर तयार गरिएको स्वस्थानी ब्रत कथा अनुसार जहाँ जहाँ सतीदेवीको अङ्ग पतन भयो त्यहाँ त्यहाँ एक पीठ उत्पत्ति भयो । त्यहिँ चतुर्मुख ब्रम्हाले एक स्वयमभू लिङ्ग उत्पत्ति गराए भन्ने वर्णन गरिएको पाइन्छ ।
पहिलो नेपाल खण्डमा गुह्य पतन भयो, नेपाल पीठ, गुह्येश्वरीदेवी, चन्द्रघण्टा योगिनी, सिद्धेश्वर महादेव उत्पत्ति भए शिव शक्ति स्वरूपले रहे, त्यस पुण्य भूमिमा इन्द्रादि देवता आई तपस्या गरे । फेरि देवीकोटमा गई देब्रे घुँडो पतन भयो, भद्राक्षीदेवी, ललिता योगिनी, मातेश्वर महादेव उत्पत्रि भए, शिव शक्ति स्वरूपले रहे, त्यस सिद्ध भूमिमा मेष आदि बाह् राशि आई तपस्या गरे भनी स्वस्थानी व्रतकथामा वर्णन गरिएको छ ।
स्थान परिचय
बानेश्वरलाई ६०-७० बर्ष पूर्ब बोलिचालिमा भने बानेश्वरनै भन्ने गरिन्थ्यो तर लेख्ने वेलमा भने बाणेश्वरनै लेख्ने चलन थियो । बस्ती विकासको क्रममा पछि गएर संयुक्त रूपमा बोल्ने र लेख्ने कुरामा एकैनास हुन गएको ठम्म्याउन सकिन्छ । । द्वापर युगमा, देवादिदेव महादेवको परमभक्त बाणाशुरको यहाँ यहाँ र राज्य रहेकोले यस ठाउँलाई बाणेश्वर भनिएको भन्ने किंवदन्ती पनि रहिआएको छ। पौराणिक कालमा यस स्थानलाई देवीकोटको नामले सम्बोधन गरेको देखिन्छ तापनि यो थलो निश्चित रूपले पाशुपतक्षेत्रको भाग हो ।
यस ज्योतिर्लिङ्ग जडित हालको मन्दिर कहिले निर्माण भएको थियो भन्ने कुरा अझसम्म खुल्न सकेको भने छैन तर यसलाई साविक अनुसारकै स्वरूप दिई २०२४ सालतिर गुठी संस्थान समेतको सहयोगमा जिर्णोद्धार गरिएको थियो र हालको स्वरूप सोही अनुसार रहिरहेको छ । यो मन्दिरको गजुर भने डा. गोपाल धौबन्जारका खोज अनुसार बि.सं. १८५२ मा डिठ्ठा लक्ष्मीनारायणले चढाएको भन्ने उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
जहाँ शिव त्यहाँ शक्ति रहेको हुन्छ । यस ज्योतिर्लिङ्गको ठीक दक्षिणपट्टि ललितादेवीको मन्दि रहेको छ । स्कन्दपुराण अनुसार यस ठाउँलाई देवीकोट भनेर वर्णन गरिएको छ। यहाँ सतीदेवीको देब्रे घुँडा पतन भएको हुनाले पीठको रूपमा पुजिदै आएको छ ।
त्यसैगरी यस ज्योतिर्लिङ्गको ठीक पश्चिमपट्टि बानेश्वर चित्रेश्वर एकादश रुद्र घर मन्दिर रहेको छ । यो मन्दिर १९४६ सालतिर जयमानसिंह बस्नेतले बनाउन लगाएर एकादशस्रुद्रको स्थापना गरेको बुझिन्छ । उनले १९४७ बैशाख शुक्ल अष्टमीका दिन दानपत्र गरी गुठी राख्दा शिवरात्रीका दिन बर्ष बन्धन् श्री बानेश्वरमा लघुरुद्री चित्रेश्वरमा गर्ने उल्लेख गरेका छन् । बानेश्वर महादेवस्थान बाणगंगा सहितको एक ठूलो तीर्थ स्थल पनि भएको छ । करीव ६५-७० बर्ष पूर्ब गोलाकार कुन्डमा जेठ असार महिनामा, खडेरी परेको वेलामा, हर ! हर ! महादेव पानी देउ भन्दै बाण गंगा धाराबाट घल्चामा पानी ल्याएर कुन्डमा रहेको शिवलिङ्गलाई ढुवाउने गरिन्थ्यो । शिवलिङ्ग नढुवेसम्म जल थप्दै गर्नु पर्दथ्यो, छोड्न पाइदैन थियो, २/३ घण्टा पनि लाग्दथ्यो । क्षेत्रपाल पाशुपतक्षेत्रको भाग बानेश्वर महादेवस्थान परिसर, बानेश्वरक्षेत्र (पूर्वमा बागमती नदी, पश्चिममा रुद्रमती/धोवीखोला, उत्तरमा देवपतन र दक्षिणमा शंखमूल, बागमती) सम्म फैलिएको छ। यसको एकदम मध्य भागमा यो ज्योतिर्लिङ्ग अवस्थित छ । धार्मिक एवम् पौराणिक अस्तित्वको अग्रस्थानमा रहेको यस ज्योतिर्लिङ्ङ्ग (स्वयम्भू लिङ्ङ्ग) र पीठको महत्व स्वयंमा अबिश्वमरर्णीय छ । बानेश्वर महादेव समस्त बानेश्वर वासीहरूको क्षेत्रपाल, बानेश्वर वासीहरूको प्राण समस्त सनातन धर्म संस्कृतिको धरोहर तथा अगाध पवित्र पूजनीय स्थल हो । यी क्षेत्रपालको महानता उजागर गराउनु हामी भाग्यशाली बानेश्वरवासीहरूको परम कर्तव्य रहेकोले सबैको हातेमालोको अपेक्षा गरिएको छ ।
परिसर भित्र स्थापित अन्य देवी देवताहरू
बानेश्वर महादेवस्थान परिसर भित्र चारगोटा मन्दिरहरू (महादेव, ललितादेवी, एकादशरुद्र र जलशायी नारायणको) वाहेक हाल ससाना अन्य मन्दिरहरू पनि बनाइएका छन् । महादेव मन्दिरको पश्चिमपट्टि ठिक सामुन्नेमा शिवको नन्दी (बसाह) राखिएको छ । बसाहको बायाँतर्फ पृष्ठ भागमा हनुमानको मूर्ति र सप्तऋषिको मन्दिर रहेका छन् ।
त्यसै गरी महादेव मन्दिरको उत्तर, जलशायी नारयण मन्दिरको दक्षिणको भागमा ७ गोटा ससाना मन्दिरमा पूर्वबाट पश्चिमतिर क्रमसः एउटामा ढुड्गामा कुँदिएको महादेवको पुरानो त्रिशुल र कामदेवको मूर्ति रहेको छ । त्यस पछि अर्कोमा कुमारीको मूर्ति छ, यो पनि निकै पुरानै हो। यस पछिको अर्को मन्दिरमा भीमसेनको मूर्ति छ भने यस पछिको अर्कोमा देवीकोट विनायक (गणेश) को मूर्ति स्थापना गरिएको छ। पाँचौमा महालक्ष्मीको र छैठौंमा राधा कृष्णको मूर्ति राखिएको छ । अन्तिम सातौंमा सीतारामको मूर्ति स्थापित गरिएको छ, जुन मूर्ति हनुमानको सामुन्ने राखिएको छ ।
जलशायी नारायणको कुन्डको चार कुनामध्ये इशानकोणमा नवग्रह, आग्नेयकोणमा वाशुकि नाग, वायव्यकोणमा सूर्यनारायण र नैऋत्यकोणमा तुलसीको मठ बनाइएको छ । कुण्डमा जलभर्ने गरी व्यवस्था मिलाई पश्चिमतर्फ जोडिने गरी बिचबिीचमा जलशायी नारायणको मूर्ति रहेको छ । इशानकोणमा नवग्रहको अगाडिको भित्तामा सनिदेवको मूर्ति स्थापना गरी पूजिदै छ ।
त्यसै गरी ललितादेवी मन्दिरको भित्र ५ गोटा शिला पूँजिदै आएको देखिन्छ । ती शिलाहरूमध्ये एक ललितादेवी हुनुहुन्छ र वहाँको दायामा भद्राक्षी देवीको कुँदिएको शिलाको मूर्ति छ। त्यस पछि सतीदेवीको घुँडाको शिला छ भनें वायाँ तर्फ दुई गोटा शिलाहरु छन् । यस मन्दिरभित्र घुँडाकै छेउमा प्रचलित नेवारी लिपीभएको एउटा पुरानो शिलालेख छ ।
ललितादेवी मन्दिरको पश्चिममा २०७७ सालमा तीन गजुरहरू रहेको एक कलात्मक मन्दिर निर्माण गरिएको छ, । यस मन्दिरमा पूर्वमा सितलामाईको मूर्ति, पश्चिममा अष्ट चिरञ्जीवी र उत्तरमा सरस्वती देवीको मूर्ति स्थापना गरिएको छ । यस मन्दिर देखि पश्चिममा २०८० सालको अन्त्यतिर चारतर्फ चार गोटा मूतिहरु राख्न सकिने गरी एक कलात्मक मन्दि बनाईएको छ जसमा पश्चिम फर्काएर महाँकाल र उत्तर फर्काएर संकटाको मूर्ति पूजिने गरी स्थापना भएको छ। पूर्व र दक्षिणको भागमा चाँहि बगलामुखी र पाथिभरामाईको मुर्तीहरु रहेकाछन् । यसका अतिरिक्त यस परिसरमा ५ गोटा कुन्डहरू पुरिएर रहेका बुझिएकोमा तीनवटा हालै भेटिएको छ भने अरू दुई गोटा उत्खननको प्रतिक्षामा छन् । यसै परिसरको भित्र उत्तर र पश्चिम भागमा श्री रत्नराज्य मा.वि. को भवनहरू छन् ।
बाणगंगा तीर्थ किंवदन्ती अनुसार भगवान शिवका परम् भक्त बाणशुरले यस क्षेत्रमा राज्य गरेको र यसै स्थलमा बसेर तपस्या पनि गरेका थिए । शिवलिङ्गको शिरोभागबाट बगिरहेको यस जलधाराको नाम पनि उनकै नामबाट बाणगंगा रहँदै आएको पनि हुन सक्छ । यस ठाउँलाई पहिला देखिनै बाणगंगा तीर्थ पनि भन्ने गरेका रहेछन् । यहाँ अविरलरूपमा आउने पानी बॅगेर खोल्चोबाट निकास हुँदै खहरेको रूपमा परिणत भएर रुद्रमती (धोवीखोला) तिर बग्दछ । बाणगंगामा पहिले पानी घाट थियो, धारो भने थिएन। कालान्तरमा गंगाको पानी घट्दै गएर धाराको रुपमा परिणत हुँदा यसमा धारा राखिएको हुन सक्छ । करीव ६५/७० बर्ष अघिसम्म यस धारामा धारोभरिको पानी आउने गर्दथ्यो । हाल त्यसको झन्डै बिसाम्स जतिमात्र बगेको देखिरहेका छौं। तर यस गंगामा धारा कहिले राखियो त्यो कसैले पनि बताउन सक्ने स्थितिमा छैनन् । बानेश्वर महादेवस्थान परिसरमा रहेका महादेव, ललितादेवी लगायत सबै देवी देवताहरूको नित्य पूजा आरतिमा अहिलेसम्म यस बाणगंगा धाराकै जलले स्नान हुँदै आइरहेको छ । यसै धाराको पूर्वपट्टि बाँसको घारी थियो । त्यसको फेदमा सीम थियो। त्यहाबाट बगेको निर्मल पानीले नाकमा नस हाल्दा पिनास निको हन्थ्यो। त्यसैले यस धाराको नाम पिनासे धारा पनि थियो। यसलाई पछि ब्यवस्थितढंगले ढुंगेधारा बनाइएको हो, यसलाई ज्ञान धारा पनि भन्ने गरिन्थ्यो । त्यसै ठाँउको पश्चिम भित्तोतर्फ रहेको बाणगंगाको ढुंगेधाराबाट भने अनवरतहरूपमा पानीको प्रवाह हुदै आएको छ । पौराणिक कालदेखि प्रशिद्ध बाणगंगाको धार्मिक एवं सामाजिक महत्व अहिले कमजोर बन्न पुगेको छ । पौराणिाककाल देखि रहेको बाणगंगा अहिले संकटग्रस्त अवस्थामा पुगेको छ ।
वर्तमान इतिहासको सुत्रपात
बानेश्वर महादेवस्थानको वारेमा धेरै जनाले चासो राखेर समय समयमा यसको पौराणिक इतिहास दर्शाउने प्रयास भैरहेको पाइन्छ । यस बानेश्वर महादेवको पूजा ब्यबस्थित रूपले नित्य तथा विशेष पर्वका दिन विशेष किसिमले गर्ने व्यव्स्था गर्न बि.सं. १९४७ बैशाख शुक्ल अस्टमीका दिन तत्कालीन यसै बानेश्वर निवासी जयमान सिं बस्नेतले दानपत्र गरी गुठी जग्गा समेतको आयस्ताबाट पूजा संचालन गर्न दुनिया गुठी खडा गरेको प्रमाण हालै फेला पर्न आएकोले इतिहासले नयाँ रूप लिएको छ ।
