Origin and Meaning of the Word Bhairav
The word “Bhairav” is a Nepali term derived from the Sanskrit word. Etymologically, we can see that it is formed by adding the suffix “bhiru” (bhiru+an). It signifies terrifying, fearful, dreadful, and intimidating. Bhairav is also considered as a fierce form of Lord Shiva. Worshipping Bhairav deity with various rituals, prayers, and sacrifices is believed to appease the divine power of Bhairav and provide liberation from spiritual, physical, and worldly sufferings while fulfilling the desires of individuals.
Establishment and Significance of Bhairav Temple
Located approximately 17 kilometers south from Baglung Bazaar, near the Maladhunga checkpoint, Bhairav Temple in Balewa is situated within the historical and ancient Balewa region of Baglung Municipality Ward no. 12. Recognized as a religious, cultural, and tourist site, this area, known as the Bhairav Kshetra, also offers a view of the sacred Shree Krishna Gandaki, along with several districts of the present Gandaki Province. The construction of Bhairav Temple dates back to the Bhadra month of 1780 BS, and since then, worship and rituals have been carried out continuously.
Previously, according to legend, this Bhairav deity resided in the historic district of Palpa in Nepal. However, one day disputes arose between the two Bhairav brothers in Palpa. Subsequently, Bhairav moved from Palpa to the present Balewa area of Baglung district, during the night in the form of fire flame. When locals saw the flame they went to the place and enquired Bhairav about who he was and where he came from. Local legends tell that when locals gathered at the site and sought guidance from Lama Jhankri, Bhairav declared himself as Bhairav, saying, “I am Bhairav and I came from Palpa. Built a temple, enshrine me and conduct Sewa Puja.” It is then when the Bhairav temple was established. It is believed that the deity’s idol was kept buried underground as there is a prevalent believe that people should see the self-manifested idol of Bhairav. Later an idol of Bhairav was brought from Madras, India, to this temple and people have been worshipping this deity.
Presently, the temple is open for worship and rituals throughout the week. However, special worship rituals are organized on Saturdays and Tuesdays. Additionally, for conducting the daily worship at the temple, around 13 ropanis of government-owned land has been donated to the Guthi and temple management committee. The management of the temple is done by a committee formed by the Guthi Corporation, following the directives of the Central Guthi Office.
Renovation of the Temple
Since the time of establishment of the temple, the temple’s roof was of Khar. It was renovated with Copper’s roof by Khadga Bahadur Pathak of his own personal money in 1995 AD. Subsequently, upon the request social workers from Balewa, arrangements were made for some funds under the directive of the then King Birendra. As a result, in 2047 BS, the current temple was rebuilt, and various physical infrastructure were made and improvements were made within the temple premises.
Rituals and Festivals
1. Tarbar Dance: During the celebration of major festivals like Dashain and Mahanavami, locals perform the traditional Tarbar dance. This dance involves showcasing weapons crafted by Vishwakarma, portraying the battles that the Thakuris and Kshetris engaged in during ancient times. To perform this dance, a distinct baja (musical instrument) is played in the beginning. This instrument is also known as the Sarum Baja. After which, Sanahi and Karnel are played. Furthermore, Sarangi is brought by the Gandarbhas and they perform dance there.
2. Harelo Festival: Every year on the first Tuesday of Bhadra, the Harelo festival is celebrated in Baglung. It is believed that agricultural crops will prosper, productivity of agricultural land will increase and rainfall will be better after celebrating this festival.
3. Rako Falne: Another prevalent tradition is the Rako Falne and it is observed during the Shrawan Sankranti. After playing the local musical instrument i.e. Damaha from Kot, locals proceed towards the Kaligandaki River to initiate the Rako Falne tradition, which has been practiced since ancient times to ward off evil spirits from their homes and ensure peace, prosperity, and good health in the family.
भैरवस्थान मन्दिर
भैरव शव्दको उत्पत्ति र अर्थ
“भैरव” शब्द संस्कृत भाषाबाट तत्सम शब्दकै रुपमा नेपाली भाषामा प्रचलित शब्द हो। यसको शब्द बनावट प्रक्रियालाई हेर्दा “भिरु” अॅण प्रत्यय (भिरु+अँण) लागेर बनेको देखिन्छ। यसको अर्थ भयानक, डरलाग्दो, भीषण र भयावह आदि हुन्छ। भैरव भगवानलाई शिवको रौद्ररूपको एक अंश पनि मानिन्छ। भैरव देवतालाई विविध उपचारले पूजा प्रार्थना र बलिद्वारा प्रसन्न गराई आराधना गर्दा भैरव देवतारूपी शक्तिको प्रभावले दैविक, दैहित र भौतिक दुःख, पीडाबाट मुक्ति प्राप्ति भई मनोकामना पूर्ण हुने विश्वास रहेको छ।
भैरव देवताको स्थापना र महत्व
बागलुङ जिल्लाको सदरमुकाम बागलुङबजार मालढुंगा नाकादेखि करिव १७ कि.मी. दक्षिण दुरीमा अवस्थित बलेवाका प्रसिद्ध काल भैरव देवताको मन्दिर जिल्लाकै ऐतिहासिक र प्राचीन थलो बलेवा क्षेत्र अन्तर्गत बागलुङ न.पा. १२ मा पर्दछ। धार्मिक, सांस्कृतिक एवं पर्यटकीय स्थलको रुपमा परिचित यस कोट भैरव नामक स्थानबाट वर्तमान गण्डकी प्रदेशका केही जिल्लाहरुका साथै पवित्र श्रीकृष्णगण्डकीको दर्शन गर्न सकिन्छ। यसका साथै, उत्तरी क्षेत्रमा रहेको पर्वतराज हिमाल एवं चौतर्फी घेरिएका यस प्रदेशका विभिन्न मध्यपहाडी जिल्लाहरुको अनगिन्ती पर्वतीय श्रृंखलाहरु र अनेकौं प्राकृतिक मनोरम दृष्यहरु समेत देख्न सकिन्छ। अतः यस्तो रमणीय सुन्दर स्थलमा विराजमान बलेवाका प्रसिद्ध काल भैरव देवताको स्थापना वि.सं. १७८० को भाद्रपद महिनामा यसै स्थानमा भएको र सोही मितिदेखि नै यिनको यहाँ प्रतिष्ठा र पूजा आराधनाको प्रचलन चलाई आएको ऐतिहासिक तथ्य रहेको छ।
यस पूर्व यी भैरव देवता नेपालको ऐतिहासिक जिल्ला पाल्पामा आफ्ना दाजुसँगै रहेका र समय क्रममा दुईभाइ भैरव देवताबिच शक्ति बाँडफाँडमा विवाद सिर्जना भएको थियो। त्यसपछि भैरव देवता, कुनै बेला रातको समय पारी आगोको राँकोको रुपमा पाल्पादेखि उत्तर पूर्व दिशामा रहेको बागलुङ जिल्लाको हालको यस कोट भैरव नामक स्थानमा आइ रातभर बलिरहेका थिए। त्यस बलिरहेको आगाको राँको देख्ने स्थानीयहरूले त्यहाँ जम्मा भई लामा झाँक्रीद्वारा सोधखोज गर्दा “म पाल्पादेखि आएको काल भैरव देवता हूँ। यहाँ मेरो सेवा पूजा (सेमाखान) गरिराख्नु भन्ने वाणी आएकोले सोही अनुसार यस स्थानमा यी भैरव देवतालाई स्थापना गरिएको मानिन्छ । यी देवताको स्वयं प्रकट्य मूर्ति यसै देवलको जमिन मुनि रहेको र सो मूर्ति देख्न/हेर्न मनाही हुँदा भारतको मद्रासबाट आकृति मूर्ति झिकाई दर्शन गर्ने व्यवस्था मिलाइएको छ। साथै, यी भैरव देवताको वाहन कुकुर रहेको कुरा शास्त्रीय मान्यतामा उल्लेख गरिएको पाइन्छ।
त्यस्तै, शनिबार र मंगलबार भक्तजनहरुको भव्य उपस्थितिसहित हप्ताको सातै दिन नियमित रुपमा मन्दिर खुल्ला गरि पूजा अर्चना हुँदै आइरहेको छ। त्यस्तै, दैनिक सरकारी पूजा प्रबन्धको लागि बा.न.पा. १२ स्थित करिब २५ मुरी धान फाल्ने अन्दाजी १३ रोपनी सरकारी गुठी खेत जग्गा सहितको आयस्ताबाट हुने र मन्दिरको सालबसाल आम्दानी खर्च सम्बन्धमा गुठी संस्थान केन्द्रीय कार्यालयको निती निर्देशन अनुसार त्यहाँ स्थित गुठी व्यवस्थापन समितिबाट हुने व्यवस्था गरिएको छ।
जिर्णोद्वार
यस भैरव स्थान क्षेत्र स्थापनाको सुरुदेखि खरको छानाले ओतिएको मन्दिर समयक्रमसँगै खड्ग बहादुर पाठकले आफ्नो निजि खर्चबाट सन् १९९५ मा तामाको छाना फेरिएको र पछि २०४६ सालमा बलेवाका समाजसेवीको निवेदन अनुसार तत्कालीन राजा विरेन्द्रको तोक आदेशमा केही रकमको व्यवस्था भएकोले २०४७ सालमा हालको मन्दिर नयाँ निर्माण भई त्यस यता यस मन्दिर परिसरमा केही भौतिक पूर्वाधार सुधारका कामहरु भएका थिए।
पर्व पूजाहरु
समुद्र सतहदेखि करिव १४७० मि. उचाईमा रहेको यस स्थानको महत्व एवं भैरव देवताको पूजा र दर्शनमा विगत ३ सय वर्षदेखि आजसम्म पनि उत्तिकै भीडभाड र श्रद्धाका साथ भक्तजनहरुका निरन्तर उपस्थिति रहिरहेको पाइन्छ। त्यस्तै, हाल पछिल्ला दिनहरुमा समेत भैरवस्थानमा भक्तजनहरुको संख्या उल्लेख्य रुपमा वृद्धि हुनु नै यी देवता प्रतिको जनमानसमा रहेको अटल विश्वास र श्रद्धा नै हो भन्न सकिन्छ। हाल यस भैरवस्थान धार्मिक क्षेत्रमा वार्षिक हरेलो मेला तथा बडा देशैको नवमी मेला महोत्सवको औपचारिक आयोजना हुँदै आएको र यसलाई निरन्तरता दिइंदै आइएको छ।
१. तरबार नाच
बडा दशैंको समयमा घटस्थापनाको दिनमा र महानवमीको दिनमा तरबार नाच नाचिन्छ। विश्वकर्माहरुले आफूले निर्माण गरेको हतियारहरु देखाएर नाच्दछनं त्यस्तै ठकुरी र क्षेत्रीहरु पहिले पहिलेको समयमा लडाईमा जाने भएकाले गर्दा पनि यी समुदायका मानिसहरुले हालसम्म पनि यो नाच नाच्ने गर्दछन्। यो नाच नाच्नका लागि छुट्टै बाजा बजाइने गर्दछ जसलाई सरुम बाजा पनि भनिन्छ। यहि बाजाको तालमा बाजासँगै सनाही र कर्नेल पनि बजाइने गरिन्छ। त्यस्तै, गन्दर्वहरुले सारंगी ल्याएर बजाएर नाच्ने गर्दछन्। यसका साथै, मन्दिरमा बिहान बेलुका दुवै समयमा पन्चे बाजा समेत बजाएर पूजा गर्ने गरिन्छ। त्यस्तै, दशैँको नवमीको दिन बलेवा क्षेत्रमा रहेको कोतमा जम्मा भएर बलेवा क्षेत्र र आसपासका छ वटा वडाका मानिसहरु जम्मा भएर नवमीको दिनमा जम्मा भएर नयाँ लगाएको बालीको अन्न कुन दिन खाने भनेर ज्योतिसहरु तोकेको दिनमा नयाँ बालीको अन्न सर्वप्रथमत: भैरवलाई चढाउने, त्यसपछि कोतलाई चढाउने अनि आफूले खाने गरिन्छ, जसलाई न्वागी खाने पनि भनिन्छ। साथै, ज्योतिसहरुले तोकेकै दिन त्यस क्षेत्रका सबै मानिसहरुले बाली काट्न सुरु गर्ने परम्परा समेत रहिआएको छ।
२. हरेलो पर्व
हरेक वर्ष भदौको पहिलो मंगलबार हरेलो पर्व मनाउने प्रचलन बागलुङमा यथावत् नै छ। यो पर्व मनाउनाले बाली राम्रो हुने, खेतीपातीमा किरा नलाग्ने साथै वर्षात् राम्रो भएर कृषि उत्पादन राम्रो हुन्छ भन्ने जनविश्वास रहेको छ।
३. राँको फाल्ने प्रचलन
त्यस्तै, साउने संक्रातिका दिन राँको फाल्ने प्रचलन रहिआएको छ। आफ्नो घरमा भूतप्रेतले दु:ख नदियोस्, परिवारमा शान्ती, समृद्धि, सुख रहिरहोस् साथै रोगव्याध नलागोस् भनेर बलेवा कोतबाट दमाहा बजाएपछि कालिगण्डकी तिर राँको फाल्न सुरु गरिने चलन परापूर्वकालदेखि नै चल्दै आएको छ।
सन्दर्भ
गुरुदत्त पाठक
स्थानीय समाजसेवी
अमलाचौर, बागलुङ
